Document Type : Original Article
Authors
1 Professor of Geography and Urban Planning, University of Isfahan
2 Ph.D. Student of Geography and Urban Planning, University of Isfahan
Abstract
Keywords
مقدمه و بیان مسأله
امروزه شهرنشینی در مسیری قرار دارد، که روند تحولات آن حاکی از تبدیل زمین به سیاره شهری است و جامعه روستایی، به تدریج به اقلیتی کوچک تبدیل می‌گردد (سرمست و زالی، 1389: 60)، به طوری که همزمان با افزایش درآمد و تولید در جهان، تقاضا برای خدمات شهری نیز افزایش یافت و به دنبال آن، شهرها هم از نظر تعداد و هم از نظر اندازه جمعیتی در طی دوره شهرنشینی سریع (اوایل قرن 19 میلادی در کشورهای توسعه یافته و اواسط قرن 20 میلادی در کشورهای در حال توسعه) رشد یافتند (فرهودی و همکاران، 1388: 55). شکل گیری و توسعه شهرها در سیستم‌های شهری کشورهای توسعه یافته عمدتاً هماهنگ با مراحل رشد و توسعه صنعتی بوده و دارای الگوی متعادلی است. اما در کشورهای در حال توسعه، رشد سریع شهرنشینی و عدم هماهنگی آن با مراحل توسعه صنعتی، مشکلات جدیدی در نظام شهری این کشورها به وجود آورده است (پارتر و ایوانز، 1384: 26 و 28)، که برآیند چنین رشد شتابان، تمرکز بخش عظیمی از جمعیت شهری در یک یا دو شهر اصلی این کشورهاست (هال و فایفر، 1388: 66). تمرکز بیش از حد جمعیت و به تبع آن فعالیت، به طور عمده در بزرگ‌ترین شهرهای کشورهای در حال توسعه، باعث جذب بخش عمده‌ای از پتانسیل‌های توسعه در این شهرها شده و در نتیجه این شهرها به طور نسبی بیش از حد بزرگ‌تر از دیگر شهرها شده‌اند (امیدوار و همکاران، 1388: 110). بازتاب طبیعی این امر بروز مشکلاتی نظیر تسلط شهری، تمرکز فعالیت‌ها و خدمات، عدم تعادل در نظام سلسله مراتب شهری، کمبود مسکن، حاشیه نشینی و ... است (پورمحمدی و همکاران، 1388: 118). ایران نیز به عنوان یکی از کشورهای در حال توسعه تا قبل از قرن حاضر دارای نظام شهری نسبتاً متعادلی بوده است، اما در نیم قرن اخیر، توسعه سرمایه داری در چهارچوب اقتصاد متکی بر نفت، سبب رکود بخش کشاورزی و رشد سریع و نامتعادل شهرهای بزرگ و مانع رشد شهرهای کوچک و روستاها شده است. این گسیختگی و عدم تعادل در سلسله مراتب شهری سبب پیدایش شبکه زنجیره‌ای در توزیع فضایی کشور و از بین رفتن شبکه کهکشانی گردید (نظریان، 1374: 151). به طوری که به دلیل عدم مدیریت صحیح فضای ملی، به تدریج اندازه کلان شهرها و قطب‌های عمده جمعیتی بزرگ‌تر و بر تعداد شهرهای کوچک افزوده شد، میزان جمعیت پذیری شهرهای میانی و کوچک کاهش یافت و خلأ سکونتگاهی در نظام سلسله مراتب کشور باعث تعمیق روزافزون شکاف در نظام شهری و گسیختگی شبکه شهری گردید (سرمست و زالی، 1389: 61).
اهمیت و ضرورت
برنامه ریزی با هدف نیل نظام شهری ایران به سمت تعادل در گرو بررسی و تحلیل جامع تعادل فضایی نظام شهری کشور در سنوات گذشته است. از طرفی تعادل نظام شهری در سطح ملی در گرو تعادل فضایی در سطح منطقه‌ای است و بررسی و تحلیل مستقل و منفصل نظام شهری در سطح ملی یا منطقه‌ای، اغلب منجر به ارائه نتایج نامعقولی می‌گردد. از این رو بررسی وضعیت تعادل فضایی نظام شهری ایران در سطوح ملی - منطقه‌ای ضروری احساس می‌گردد.
اهداف
پژوهش حاضر در راستای نیل به اهداف ذیل صورت پذیرفته است:
بررسی وضعیت تعادل فضایی نظام شهری ایران در سطح ملی طی سال‌های 1335 الی 1390
بررسی وضعیت تعادل فضایی نظام شهری ایران در سطح منطقه‌ای در 60 سال اخیر
پیشینه پژوهش
تقوایی و مبارکی در سال 1391 در پژوهشی با عنوان «تحلیل سیستم شهری کلان منطقه آذربایجان»، نسبت به بررسی شهرهای شمال غرب ایران با مدل‌های نخست شهری، مرتبه- اندازه، ضریب جینی و ضریب آنتروپی در 50 سال اخیر اقدام نمودند. نتایج این پژوهش حاکی از آن است، که نظام شهری شمال غرب کشور از لحاظ شاخص نخست شهری تا حدودی متعادل شده است و در سایر مدل‌های از روند شبکه شهری کل کشور تبعیت کرده و فاصله زیادی با حد استاندارد دارد.
مرصوصی و همکاران در سال 1390 در پژوهشی با عنوان «تحلیل سازمان فضایی نظام شهری»، نسبت به بررسی و تحلیل درجه تعادل فضایی نظام شهری استان آذربایجان شرقی بر مبنای شاخص آنتروپی و مدل حد اختلاف طبقه‌ای، طی سال‌های 1335 الی 1385 اقدام نمودند. نتایج این پژوهش حاکی از آن است، که استقرار جمعیت در کانون‌ها و طبقات شهری به صورت متعادل و همگون توزیع نشده است و روند تمرکزگرایی در شهر تبریز با سرعت قابل توجهی شبکه شهری را از حالت نیمه متعادل به سمت شرایط بحرانی سوق داده است.
تقوایی و صابری در سال 1389 در پژوهشی با عنوان «تحلیلی بر سیستم‌های شهری ایران طی سال‌های 1335 تا 1385»، نسبت به بررسی میزان تعادل نظام شهری ایران اقدام نمودند. نتایج این پژوهش حاکی از آن است، که نظام شهری ایران در نیم قرن اخیر از لحاظ شاخص‌های ضریب تمرکز، رتبه اندازه، نخست شهری و ضریب آنتروپی به سمت تعادل میل کرده است، اما از نظر شاخص ضریب جینی و توزیع جمعیت در طبقات شهری نسبت به سال 1335 در وضعیت نامتعادل‌تری قرار دارد.
فرهودی و همکاران در سال 1388 در پژوهشی با عنوان «چگونگی توزیع فضایی جمعیت در نظام شهری ایران طی سال‌های 1335 تا 1385»، با استفاده از روش‌ها و مدل‌های رایج نسبت به بررسی روند تغییرات نظام شهری کشور در 50 سال اخیر اقدام نمودند. نتایج این پژوهش حاکی از آن است، که عدم تعادل و توازن در توزیع فضایی جمعیت و فعالیت‌ها در نظام شهری ایران از سال 1335 تا 1355 افزایش یافته است، اما از سال 1355 تاکنون به رغم وجود سطحی از نابرابری، به سمت توزیع متناسب‌تر و متعادل‌تر در حرکت بوده است.
امیدوار و همکاران در سال 1388 در پژوهشی با عنوان «تحلیل شبکه شهری و توزیع فضایی جمعیت در کانون‌های شهری»، با استفاده از مدل‌های رایج در زمینه نظام شهری نسبت به تجزیه و تحلیل نظام شهری استان هرمزگان اقدام نمودند. نتایج این پژوهش حاکی از آن است، که شبکه شهری استان هرمزگان طی سال‌های 1365 الی 1385 دچار عدم تعادل بوده است.
تقوایی و گودرزی در سال 1388 در پژوهشی با عنوان «بررسی و تحلیل وضعیت شبکه شهری در استان بوشهر»، با استفاده از الگوهای تمرکز شهری، مرتبه اندازه، منحنی لورنز، ضریب آنتروپی و ضریب کشش پذیری به بررسی و تحلیل شبکه شهری استان بوشهر پرداختند. نتایج این پژوهش حاکی از آن است، که توزیع فضایی جمعیت شهرهای استان بوشهر طی سال‌های 1335 الی 1385 نیمه متعادل بوده است.
بررسی سوابق پژوهش حاکی از آن است، که تاکنون بررسی وضعیت تعادل فضایی نظام شهری ایران طی 60 سال اخیر و مقایسه آن‌ها در دو سطح ملی و منطقه‌ای صورت نپذیرفته است، از این رو پژوهش حاضر می‌کوشد، تا نسبت به بررسی وضعیت تعادل فضایی نظام شهری ایران در سطوح فوق طی شش دهه اخیر اقدام نماید.
سؤال‌های تحقیق
پژوهش حاضر در پی دستیابی به پاسخ سؤال‌های ذیل صورت پذیرفته است:
وضعیت تعادل فضایی نظام شهری ایران در سطح ملی طی دوره 1335 الی 1390 چگونه بوده است؟
وضعیت تعادل فضایی نظام شهری ایران در سطح منطقه‌ای طی 60 سال اخیر چگونه بوده است؟
روش و تکنیک تحقیق
پژوهش حاضر از نوع تحقیقات کاربردی و با روش توصیفی- تحلیلی صورت پذیرفته است. جامعه آماری شامل سکونتگاه‌های شهری ایران طی دوره 1335 الی 1390 است. روش گردآوری داده‌ها به صورت اسنادی است. در این پژوهش بررسی تعادل فضایی نظام شهری با استفاده از مدل آنتروپی[1] صورت پذیرفت.
آنتروپی
آنتروپی از جمله تئوری‌های بر گرفته از قوانین احتمالات و مدل‌های متکی بر آن است، که در ابتدا توسط فیزیکدان‌ها و برای شناسایی نظم و بی نظمی در طبیعت به کار گرفته شد. این مدل مبین میزان عدم ثبات و یکنواختی در یک سیستم است و میزان تغییرات آن از صفر (حداکثر درجه تمرکز) تا یک (حداکثر درجه جدایی) در تغییر است (سرمست و زالی، 1389: 64). از این شاخص برای تعیین درجه تمرکز یا پراکندگی فضایی پدیده‌های جغرافیایی استفاده می‌گردد (ک.مار و همکاران، 2007: 13). با استفاده از این مدل می‌توان به میزان تعادل فضایی استقرار جمعیت و تعداد شهر در سطح شبکه شهری، منطقه‌ای و ملی پی برد (حکمت نیا و موسوی، 1385: 190). ضریب آنتروپی دامنه‌ای بین صفر و یک دارد، هر چه مقدار آن به یک نزدیک‌تر باشد، نشانگر توزیع متعادل‌تری و هر چه به صفر نزدیک‌تر باشد، نشان دهنده عدم تعادل در توزیع جمعیت است (تاسی، 2005: 145). ساختار کلی مدل به شرح زیر است: G: H=-Σ
Pi: فراوانی LnPi: لگاریتم نپری فراوانی H: مجموع فراوانی در لگاریتم نپری فراوانی K: تعداد طبقات
G: میزان آنتروپی
مفاهیم و مبانی نظری
در سطح ملی، شهرها بخشی از سیستم پیچیده مکان‌های شهری بهم پیوسته و عناصری کلیدی در ساختار اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مناطق و سطوح بزرگ‌تر هستند. روابط متقابل بین شهرهای کوچک و بزرگ از این نظر که کشور یا منطقه‌ای را به عنوان سیستم یا نظامی از مکان‌های شهری بپذیریم، دارای اهمیت است (پاسیون، 2005: 122). در واقع نظام شهری عبارت است، از مجموعه‌ای از شهرهای وابسته به هم که ساختار نظام سکونتگاه‌های شهری را در یک ناحیه، منطقه، کشور و جهان پدید می‌آورند. نظام شهری تنها محدود به مجموعه‌ای کالبدی از سکونتگاه‌های شهری نیست، بلکه جریان‌ها و ارتباطات میان این سکونتگاه‌ها را نیز در بر می‌گیرد. این جریان‌ها شامل جمعیت، سرمایه، عوامل تولید، ایده‌ها، اطلاعات و نوآوری‌ها هستند (عظیمی، 1381: 53). به عبارت دیگر این سیستم‌های شهری از بافت کالبدی، جریان انسانی، عوامل تولیدی، ایده‌ها، اطلاعات و نوآوری‌ها تغذیه می‌شوند (پارتر و همکاران، 1384: 88) و پویایی آن‌ها به میزان جابجایی کالاها، خدمات، افکار و تحرک‌های جمعیتی میان شهرک‌ها و حوزه‌های روستایی بستگی دارد (شکویی، 1378: 337). در حقیقت وابستگی و ارتباط سکونتگاه‌ها به یکدیگر مهم‌ترین ویژگی سیستم‌های شهری را تشکیل می‌دهد (ویتریک، 2004: 278). در یک نظام شهری متعادل، به علت وجود عملکردها و فعالیت‌های سلسله مراتبی در شهرهای مختلف و ارائه خدمات متناسب با جمعیت موجود، پیوندهای سلسله مراتبی بین آن‌ها برقرار است. شهرهای بزرگ منطقه با شهرهای متوسط اطراف، شهرهای متوسط با شهرهای کوچک و روستا شهرها و در پی آن شهرهای کوچک و روستا شهرها با نقاط روستایی منطقه دارای ارتباط و روابط عملکردی هستند. بدین ترتیب شهرها با توجه با اندازه جمعیتی و برخورداری از امکانات و خدمات از کنش‌ها و واکنش‌های متقابلی برخوردار می‌شوند (داداش پور و مولودی، 1390: 103).
رشد و سیر تحول نظام‌های شهری از گذشته تا حال، با توجه به نظریات و تئوری‌های مختلف از قبیل نظریه مکان یابی کشاورزی (تونن[2])، نظریه مکان یابی صنعتی (وبر[3])، نظریه مکان مرکزی (کریستالر[4])، نیروی بازار (لوش[5])، مراحل رشد اقتصادی (روستو[6])، نظریه قطب رشد (پرو- بودویل[7])، صرفه‌های ناشی از تجمع (پرو- بودویل)، نظریه پخش (هیرشمن- میردال[8])، نظریه مرکز پیرامون (فریدمن[9]) و مدل‌های کمی (نظریان، 1389: 200) شامل مدل‌های بررسی میزان نخست شهر، سنجش تمرکز و تعادل (داداش پور و همکاران، 1389: 101) و در دهه‌های اخیر بیش از همه با توجه به اصول بنیادی مانند توسعه پایدار، عدالت اجتماعی، حفظ محیط زیست، دهکده جهانی و جهانی شدن و مانند این‌ها مورد بررسی قرار گرفته‌اند (نظریان، 1389: 200).
لازم به ذکر است، که بررسی نظام شهری در کشورهای پیشرفته و در حال توسعه تفاوت‌های چشمگیری از خود نشان می‌دهد، به طوری که با آغاز انقلاب صنعتی در کشورهای اروپایی، باز توزیع وسیعی در جمعیت این کشورها صورت پذیرفت، که می‌توان آن را عاملی برای انحراف نظام شهری اروپا برشمرد، چرا که بسیاری از شهرهای بزرگ کنونی از مقام شهر یا شهرک کوچک به رتبه‌های بالاتر سلسله مراتب ارتقاء یافتند. ورود موج صنعتی شدن به کشورهای جهان سوم نیز به افزایش تولید و درآمد و به دنبال آن تقاضا برای خدمات شهری و بالطبع نابرابری و عدم تعادل در نظام شهری منجر گردید. اما آنچه در کشورهای پیشرفته رخ داد، سازگاری آرام و منظمی میان تغییرات ساختار فضایی نظام شهری با دگرگونی در منابع انرژی و زیرساختی را به نمایش می‌گذاشت و به همین سبب نظام شهری در کشورهای پیشرفته دارای نظم بیشتری است (فرهودی، 1388: 57).
بحث اصلی
بررسی وضعیت تعادل فضایی نظام شهری ایران در سطح ملی
بررسی وضعیت تعادل فضایی جمعیت سکونتگاه‌های شهری ایران
جمعیت شهرنشین ایران در 60 سال اخیر با یک روند نسبتاً ثابت همواره افزایش داشته است، به طوری که درصد شهرنشینی حدوداً 2.5 برابر و از حدود 31.5 درصد در سال 1335 به حدود 71.4 درصد در سال 1390 رسیده است، که این امر حاکی از روند بسیار شتابان شهرنشینی در این مدت است (جدول 1).
جدول 1– وضعیت جمعیت ایران طی سال‌های 1335 الی 1390
|
سال سرشماری |
جمعیت(نفر) |
نسبت(درصد) |
|||
|
کل کشور |
شهری |
روستایی |
شهرنشینی |
روستانشینی |
|
|
1335 |
18954704 |
5953563 |
13001141 |
41/31 |
59/68 |
|
1345 |
25788722 |
9794246 |
15994476 |
98/37 |
02/62 |
|
1355 |
33708744 |
15854680 |
17854064 |
03/47 |
97/52 |
|
1365 |
49445010 |
26844561 |
22600449 |
29/54 |
71/45 |
|
1375 |
60055488 |
36817789 |
23237699 |
31/61 |
69/38 |
|
1385 |
70495782 |
48259964 |
22235818 |
46/68 |
54/31 |
|
1390 |
75149669 |
53646661 |
21446783 |
4/71 |
6/28 |
منبع: سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن 1335 الی 1390
سطح بندی جمعیت سکونتگاه‌های شهری ایران در 60 سال اخیر حاکی از آن است، که در سال 1335 بیشترین جمعیت در طبقه شهرهای بسیار کوچک (جمعیت کمتر از 25 هزار نفر) مستقر بود و به ترتیب در رده‌های بعدی شهرهای متوسط (جمعیت 100 تا 750 هزار نفر)، کلان شهرها (جمعیت بیشتر از 1500 هزار نفر) و شهرهای کوچک (جمعیت 25 تا 100 هزار نفر) قرار داشتند. لازم به ذکر است، در این سال طبقه شهرهای بزرگ (جمعیت 750 تا 1500 هزار نفر) در نظام شهری کشور وجود نداشته است. بر اساس سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن سال‌های 1345 و 1355، به ترتیب طبقات شهرهای متوسط، کلان شهرها، شهرهای کوچک و شهرهای بسیار کوچک دارای بیشترین جمعیت شهرنشین ایران بودند و همچنان هیچ جمعیتی در طبقه شهرهای بزرگ استقرار نداشت. طی دوره 1365 الی 1385 به ترتیب بیشترین و کمترین جمعیت شهرنشین کشور را طبقات شهرهای متوسط و بسیار کوچک به خود اختصاص داده بودند و کلان شهرها، شهرهای کوچک و شهرهای بزرگ به ترتیب بعد از شهرهای متوسط در رتبه‌های بعدی قرار داشتند. بر اساس آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن ایران در سال 1390 به ترتیب طبقات شهرهای متوسط، کلان شهرها، شهرهای کوچک، شهرهای بسیار کوچک و شهرهای متوسط دارای بیشترین جمعیت شهرنشین کشور بودند (جدول 2).
جدول 2– وضعیت جمعیت سکونتگاه‌های شهری ایران طی سال‌های 1335 الی 1390 (صد هزار نفر)
|
نوع سکونتگاه |
سال 1335 |
سال 1345 |
سال 1355 |
سال 1365 |
سال 1375 |
سال 1385 |
سال 1390 |
|||||||
|
جمعیت |
درصد |
جمعیت |
درصد |
جمعیت |
درصد |
جمعیت |
درصد |
جمعیت |
درصد |
جمعیت |
درصد |
جمعیت |
درصد |
|
|
کلان شهر |
15.12 |
25.20 |
27.20 |
27.99 |
45.30 |
28.76 |
60.43 |
23.72 |
86.46 |
23.49 |
117.06 |
24.49 |
142.74 |
26.61 |
|
بزرگ |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
42.70 |
16.76 |
60.34 |
16.39 |
66.73 |
13.96 |
59.93 |
11.17 |
|
متوسط |
15.38 |
25.64 |
29.47 |
30.33 |
52.60 |
33.39 |
67.10 |
26.33 |
106.00 |
28.79 |
149.02 |
31.17 |
175.54 |
32.72 |
|
کوچک |
13.98 |
23.30 |
20.56 |
21.16 |
31.37 |
19.92 |
52.43 |
20.58 |
75.70 |
20.56 |
86.74 |
18.14 |
93.22 |
17.38 |
|
بسیار کوچک |
15.52 |
25.86 |
19.93 |
20.51 |
28.25 |
17.93 |
32.15 |
12.62 |
39.65 |
10.77 |
58.52 |
12.24 |
65.04 |
12.12 |
منبع: سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن 1335 الی 1390 و محاسبات نگارندگان
بررسی ضریب آنتروپی جمعیت سکونتگاه‌های شهری ایران طی سال‌های 1335 الی 1390 حاکی از آن است، که ضریب آنتروپی طی سال‌های 1335 الی 1355 تقریباً بدون نوسان و اندکی کاهش داشته است، اما این روند در سال 1365 دارای افزایش بوده، اما پس از این سال مجدد روند فوق تا سال 1390 بدون نوسان با اندکی کاهش مواجه گردید و در مجموع تغییرات چندانی در سه دهه اول و آخر دیده نمی‌شود. لازم به ذکر است، نزدیک بودن ضریب آنتروپی طی سال 1335 الی 1390 به عدد یک، حاکی از تعادل نسبتاً بالای جمعیت سکونتگاه‌های شهری کشور در این سال‌ها است (نمودار 1).
نمودار 1- ضریب آنتروپی جمعیت سکونتگاه‌های شهری استان‌های کشور طی سال‌های 1335 الی 1390
منبع: محاسبات نگارندگان
بررسی وضعیت تعادل فضایی تعداد سکونتگاه‌های شهری ایران
تعداد سکونتگاه‌های شهری ایران در دهه‌های اخیر به سرعت افزایش یافته است، که در این امر تعریف شهر بی تأثیر نبوده است، به طوری که تا سال 1335 تعریف مشخصی از شهر وجود نداشت و سوابق تاریخی و عوامل سیاسی- اداری در تمایز شهر از روستا موثر بودند. بر اساس تعریف مرکز آمار ایران، در سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن سال‌های 1335 و 1345، شهر به مکانی اطلاق می‌گردید، که بیش از پنج هزار نفر جمعیت داشت. با استناد به این تعریف تعداد شهرهای ایران در سال‌های فوق به ترتیب برابر 199 و 273 نقطه شهری بود. در سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1355، علاوه بر معیار جمعیت، تمام مراکز شهرستان‌ها نیز بدون توجه به جمعیت آن‌ها در زمره شهر قرار گرفتند، به طوری که تعداد شهرهای ایران به 373 نقطه شهری افزایش یافت. در سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1365، معیار داشتن شهرداری نیز به تعریف شهر افزوده شد و بدین ترتیب نقاط شهرهای ایران به عدد 469 رسید. در سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن سال‌های 1375 الی 1390، داشتن شهرداری به عنوان تنها معیار شهر مد نظر قرار گرفت، بدین ترتیب در سال‌های فوق تعداد شهرهای ایران به ترتیب 612،1012 و 1140 نقطه شهری بود.
سطح بندی تعداد سکونتگاه‌های شهری ایران در 60 سال اخیر حاکی از آن است، که شهر تهران طی سال‌های 1335 الی 1365 تنها کلان شهر کشور بود و در سال‌های 1335 الی 1355، هیچ شهری در طبقه شهرهای بزرگ قرار نداشت، اما در سال 1365، شهرهای مشهد، اصفهان، تبریز و شیراز به طبقه فوق اضافه گردیدند. در سال 1375 شهر مشهد به همراه تهران در طبقه کلان شهرها قرار داشت و طبقه شهرهای بزرگ شامل شهرهای کرج، اهواز و قم بود. در سال 1385 با اضافه شدن شهر اصفهان به طبقه کلان شهرها، شهرهای تبریز، کرج، شیراز، اهواز، قم و کرمانشاه در طبقه شهرهای بزرگ قرار داشتند. بر اساس آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن ایران در سال 1390 نیز طبقه کلان شهرها شامل شهرهای تهران، مشهد، اصفهان و کرج و طبقه شهرهای بزرگ شامل شهرهای تبریز، شیراز، اهواز، قم و کرمانشاه بود. طبقات شهرهای بسیار کوچک، شهرهای کوچک و شهرهای متوسط نیز به ترتیب طی سال‌های 1335 الی 1390 بیشترین نقطه شهری را به خود اختصاص داده بودند (جدول 3).
جدول 3- وضعیت تعداد سکونتگاه‌های شهری ایران طی سال‌های 1335 الی 1390
|
نوع سکونتگاه |
سال 1335 |
سال 1345 |
سال 1355 |
سال 1365 |
سال 1375 |
سال 1385 |
سال 1390 |
|||||||
|
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
|
|
کلان شهر |
1 |
0.50 |
1 |
0.37 |
1 |
0.27 |
1 |
0.21 |
2 |
0.33 |
3 |
0.30 |
4 |
0.35 |
|
بزرگ |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
4 |
0.85 |
6 |
0.98 |
6 |
0.59 |
5 |
0.44 |
|
متوسط |
8 |
4.02 |
13 |
4.76 |
21 |
5.63 |
32 |
6.82 |
51 |
8.33 |
67 |
6.62 |
77 |
6.75 |
|
کوچک |
31 |
15.58 |
44 |
16.12 |
68 |
18.23 |
107 |
22.81 |
154 |
25.16 |
171 |
16.90 |
184 |
16.14 |
|
بسیار کوچک |
159 |
79.90 |
215 |
78.75 |
283 |
75.87 |
325 |
69.30 |
399 |
65.20 |
765 |
75.59 |
870 |
76.32 |
منبع: سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن 1335 الی 1390 و محاسبات نگارندگان
بررسی ضریب آنتروپی تعداد سکونتگاه‌های شهری ایران طی سال‌های 1335 الی 1390 حاکی از آن است، که ضریب آنتروپی تعداد سکونتگاه‌های شهری کشور در سال 1335 در نامتعادل‌ترین حالت قرار داشت، ولی طی سال‌های 1345 الی 1375 با روندی صعودی به سمت تعادل حرکت کرد، اما روند فوق از سال 1385 تا سال 1390 معکوس و مجدد به سوی عدم تعادل نیل نمود (نمودار 2).
نمودار 2- ضریب آنتروپی تعداد سکونتگاه‌های شهری استان‌های کشور طی سال‌های 1335 الی 1390
منبع: محاسبات نگارندگان
بررسی وضعیت تعادل فضایی نظام شهری ایران در سطح منطقه‌ای
بررسی وضعیت تعادل فضایی جمعیت سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران
بر اساس اولین سرشماری عمومی نفوس و مسکن ایران در سال 1335، استان‌های مرکزی و سیستان و بلوچستان به ترتیب دارای بیشترین (1819.44 هزار نفر معادل 30.32 درصد) و کمترین (46.64 هزار نفر معادل 0.78 درصد) جمعیت شهرنشین کشور بودند. در این سال شهر تهران با 83.11 درصد جمعیت شهرنشین استان مرکزی، به تنهای در طبقه کلان شهرها قرار داشت و هیچ استانی دارای جمعیتی در طبقه شهرهای بزرگ نبود. در خصوص جمعیت شهرهای متوسط نیز استان خوزستان در رتبه اول و استان‌های مرکزی، مازندران، آذربایجان غربی، کرمان و سیستان و بلوچستان در رتبه آخر قرار داشتند. در این سال استان‌های خوزستان و سیستان و بلوچستان به ترتیب دارای بیشترین و کمترین جمعیت در طبقه شهرهای کوچک و استان‌های اصفهان و سیستان و بلوچستان به ترتیب دارای بیشترین و کمترین جمعیت در طبقه شهرهای بسیار کوچک بودند (جدول 4).
جدول 4- وضعیت جمعیت سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1335
|
ردیف |
نام استان |
جمعیت کل (هزار نفر) |
جمعیت(درصد) |
ردیف |
نام استان |
جمعیت کل (هزار نفر) |
جمعیت(درصد) |
||||||||
|
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
||||||
|
1 |
مرکزی |
1819.44 |
83.11 |
0 |
0 |
10.41 |
6.48 |
7 |
فارس |
387.00 |
0 |
0 |
44.10 |
15.45 |
40.45 |
|
2 |
خوزستان |
756.09 |
0 |
0 |
45.79 |
34.17 |
20.04 |
8 |
مازندران |
366.41 |
0 |
0 |
0 |
45.26 |
54.74 |
|
3 |
اصفهان |
592.28 |
0 |
0 |
43.00 |
20.81 |
36.19 |
9 |
گیلان |
324.50 |
0 |
0 |
33.74 |
42.39 |
23.87 |
|
4 |
آذربایجان شرقی |
551.64 |
0 |
0 |
52.57 |
18.54 |
28.89 |
10 |
آذربایجان غربی |
161.00 |
0 |
0 |
0 |
63.41 |
36.59 |
|
5 |
خراسان |
429.93 |
0 |
0 |
56.29 |
13.11 |
30.60 |
11 |
کرمان |
137.05 |
0 |
0 |
0 |
45.35 |
54.65 |
|
6 |
کرمانشاه |
427.94 |
0 |
0 |
29.31 |
32.84 |
37.84 |
12 |
سیستان و بلوچستان |
46.64 |
0 |
0 |
0 |
0 |
100 |
منبع: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1335 و محاسبات نگارندگان
بررسی تعادل فضایی جمعیت سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1335 حاکی از آن است، که استان‌های کرمانشاه و سیستان و بلوچستان به ترتیب با ضریب‌های آنتروپی 0.6792 و صفر، متعادل‌ترین و نامتعادل‌ترین وضعیت را دارا بودند. استان کرمانشاه در این سال دارای 427.94 هزار نفر جمعیت بود، که استقرار 29.31 درصد از جمعیت در طبقه شهرهای متوسط، 32.84 درصد از جمعیت در طبقه شهرهای کوچک و 37.84 درصد از جمعیت در طبقه شهرهای بسیار کوچک باعث تعادل فضایی جمعیت سکونتگاه‌های شهری این استان نسبت به سایر استان‌های کشور گردید. استقرار تمام جمعیت شهرنشین استان سیستان و بلوچستان (46.64 هزار نفر) در طبقه شهرهای بسیار کوچک نیز باعث عدم تعادل فضایی جمعیت این استان و کسب رتبه آخر بود (جدول 5).
جدول 5- ضریب آنتروپی جمعیت سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1335
|
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
|
1 |
کرمانشاه |
0.6792 |
5 |
فارس |
0.6311 |
9 |
مازندران |
0.4279 |
|
2 |
گیلان |
0.6663 |
6 |
آذربایجان شرقی |
0.6271 |
10 |
آذربایجان غربی |
0.4080 |
|
3 |
اصفهان |
0.6570 |
7 |
خراسان |
0.5916 |
11 |
مرکزی |
0.3521 |
|
4 |
خوزستان |
0.6504 |
8 |
کرمان |
0.4280 |
12 |
سیستان وبلوچستان |
0.0000 |
منبع: محاسبات نگارندگان
در سال 1345، استان‌های مرکزی و سیستان و بلوچستان همچنان دارای بیشترین (3516.17 هزار نفر معادل 36.19 درصد) و کمترین (72.13 هزار نفر معادل 0.74 درصد) جمعیت شهرنشین کشور بودند. سطح بندی جمعیت سکونتگاه‌های شهری ایران در این سال حاکی از آن است، که تهران با 77.35 درصد جمعیت شهرنشین استان مرکزی به تنهایی در طبقه کلان شهرها قرار داشت و در تمام استان‌های کشور طبقه شهرهای بزرگ فاقد جمعیت بود. در خصوص جمعیت شهرهای متوسط نیز استان خوزستان در رتبه اول و استان‌های مازندران، کرمان، کردستان و سیستان و بلوچستان در رتبه آخر قرار داشتند. در این سال استان‌های خوزستان و کرمانشاه به ترتیب دارای بیشترین و کمترین جمعیت در طبقه شهرهای کوچک و استان‌های اصفهان و سیستان و بلوچستان به ترتیب دارای بیشترین و کمترین جمعیت در طبقه شهرهای بسیار کوچک بودند (جدول 6).
جدول 6- وضعیت جمعیت سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1345
|
ردیف |
نام استان |
جمعیت کل (هزار نفر) |
جمعیت(درصد) |
ردیف |
نام استان |
جمعیت کل (هزار نفر) |
جمعیت(درصد) |
||||||||
|
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
||||||
|
1 |
مرکزی |
3516.17 |
77.35 |
0 |
11.22 |
7.47 |
3.96 |
8 |
مازندران |
525.18 |
0 |
0 |
0 |
67.25 |
32.75 |
|
2 |
خوزستان |
1064.05 |
0 |
0 |
45.05 |
38.39 |
16.56 |
9 |
گیلان |
376.09 |
0 |
0 |
38.17 |
33.56 |
28.27 |
|
3 |
اصفهان |
882.75 |
0 |
0 |
48.04 |
14.10 |
37.87 |
10 |
آذربایجان غربی |
277.65 |
0 |
0 |
39.89 |
27.47 |
32.65 |
|
4 |
آذربایجان شرقی |
755.46 |
0 |
0 |
53.40 |
21.99 |
24.61 |
11 |
کرمان |
189.72 |
0 |
0 |
0 |
45.02 |
54.98 |
|
5 |
خراسان |
737.40 |
0 |
0 |
55.55 |
26.07 |
18.38 |
12 |
کردستان |
102.40 |
0 |
0 |
0 |
53.30 |
46.70 |
|
6 |
فارس |
688.57 |
0 |
0 |
39.19 |
20.06 |
40.75 |
13 |
سیستان و بلوچستان |
72.13 |
0 |
0 |
0 |
55.08 |
44.92 |
|
7 |
کرمانشاه |
528.56 |
0 |
0 |
59.05 |
5.38 |
35.57 |
|
|||||||
منبع: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1345 و محاسبات نگارندگان
افزایش ضریب آنتروپی استان گیلان در سال 1345 از 0.6663 به 0.6780 به دلیل افزایش جمعیت در طبقه شهرهای بسیار کوچک و کاهش ضریب آنتروپی استان مازندران از 0.4279 به 0.3929 به دلیل کاهش جمعیت شهرنشین بر اثر تغییر در تقسیمات سیاسی استان، باعث گردید، تا این استان‌ها به ترتیب در رتبه‌های اول و آخر تعادل جمعیت سکونتگاه‌های شهری استان‌های کشور قرار گیرند. لازم به ذکر است، ضریب آنتروپی استان‌های کرمانشاه و سیستان و بلوچستان در این سال به ترتیب با کاهش (0.5194) و افزایش (0.4275) روبرو بود، که این امر به دلیل افزایش 187 هزار نفر جمعیت در طبقه شهرهای متوسط و کاهش 64 هزار نفر جمعیت در طبقه شهرهای کوچک در استان کرمانشاه و ارتقای یک شهر از طبقه شهرهای بسیار کوچک به طبقه شهرهای کوچک در استان سیستان و بلوچستان صورت پذیرفت (جدول 7).
جدول 7- ضریب آنتروپی جمعیت سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1345
|
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
|
1 |
گیلان |
0.6779 |
6 |
اصفهان |
0.6189 |
11 |
کرمان |
0.4276 |
|
2 |
آذربایجان غربی |
0.6753 |
7 |
خراسان |
0.6141 |
12 |
سیستان و بلوچستان |
0.4275 |
|
3 |
فارس |
0.6556 |
8 |
کرمانشاه |
0.5194 |
13 |
مازندران |
0.3929 |
|
4 |
خوزستان |
0.6366 |
9 |
مرکزی |
0.4758 |
|
||
|
5 |
آذربایجان شرقی |
0.6294 |
10 |
کردستان |
0.4293 |
|||
منبع: محاسبات نگارندگان
بازتاب واقعی اصلاحات اراضی و سرمایه گذاری‌های ملی و رشد سریع سرمایه گذاری‌ها در شهرها طی دوره 1345 الی 1355 باعث افزایش چشمگیر جمعیت شهرنشین ایران و نزدیکی رقم جمعیت شهرنشین (حدود 15855 هزار نفر معادل 47.03 درصد) به روستانشین (حدود 17854 هزار نفر معادل 52.97 درصد) در سال 1355 گردید. در این سال بیشترین (5503 هزار نفر معادل 34.94 درصد) و کمترین (31 هزار نفر معادل 0.20 درصد) جمعیت شهرنشین کشور به ترتیب در استان مرکزی و استان تازه تاسیس کهگیلویه و بویراحمد ساکن بودند. بررسی‌ها حاکی از آن است، در سال 1355 همانند سنوات گذشته تهران با 82.32 درصد جمعیت شهرنشین استان مرکزی به تنهایی در طبقه کلان شهرها قرار داشت و هیچ استانی دارای جمعیتی در طبقه شهرهای بزرگ نبود. در خصوص شهرهای متوسط و کوچک نیز استان خوزستان همچنان رتبه اول را به خود اختصاص داده بود. لازم به ذکر است، که در این سال استان‌های مازندران، همدان، کردستان، سیستان و بلوچستان، بوشهر، سمنان، هرمزگان، چهارمحال و بختیاری، ایلام و کهگیلویه و بویراحمد فاقد جمعیت در طبقه شهرهای متوسط و استان‌های یزد، زنجان و کهگیلویه و بویراحمد فاقد جمعیت در طبقه شهرهای کوچک بودند. در خصوص جمعیت شهرهای بسیار کوچک نیز استان‌های اصفهان و ایلام به ترتیب در رتبه‌های اول و آخر کشور قرار داشتند (جدول 8).
جدول 8- وضعیت جمعیت سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1355
|
ردیف |
نام استان |
جمعیت کل (هزار نفر) |
جمعیت(درصد) |
ردیف |
نام استان |
جمعیت کل (هزار نفر) |
جمعیت(درصد) |
||||||||
|
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
||||||
|
1 |
مرکزی |
5503.39 |
82.32 |
0 |
11.65 |
1.85 |
4.18 |
13 |
یزد |
228.40 |
0 |
0 |
59.51 |
0 |
40.49 |
|
2 |
اصفهان |
1370.08 |
0 |
0 |
48.28 |
28.39 |
23.23 |
14 |
همدان |
225.18 |
0 |
0 |
0 |
63.24 |
36.76 |
|
3 |
خوزستان |
1266.77 |
0 |
0 |
70.27 |
19.35 |
10.38 |
15 |
کردستان |
190.38 |
0 |
0 |
0 |
66.47 |
33.53 |
|
4 |
خراسان |
1245.26 |
0 |
0 |
53.63 |
26.84 |
19.53 |
16 |
سیستان بلوچستان |
162.85 |
0 |
0 |
0 |
75.62 |
24.38 |
|
5 |
آذربایجان شرقی |
1152.13 |
0 |
0 |
64.74 |
14.11 |
21.16 |
17 |
زنجان |
144.61 |
0 |
0 |
69.39 |
0 |
30.61 |
|
6 |
فارس |
859.60 |
0 |
0 |
49.54 |
24.16 |
26.30 |
18 |
چهارمحال و بختیاری |
140.27 |
0 |
0 |
0 |
28.77 |
71.23 |
|
7 |
مازندران |
776.82 |
0 |
0 |
0 |
61.51 |
38.49 |
19 |
بوشهر |
127.50 |
0 |
0 |
0 |
71.03 |
28.97 |
|
8 |
آذربایجان غربی |
482.88 |
0 |
0 |
34.05 |
42.65 |
23.30 |
20 |
سمنان |
124.00 |
0 |
0 |
0 |
71.43 |
28.57 |
|
9 |
گیلان |
461.36 |
0 |
0 |
40.96 |
25.16 |
33.88 |
21 |
هرمزگان |
123.46 |
0 |
0 |
0 |
71.26 |
28.74 |
|
10 |
کرمانشاه |
441.89 |
0 |
0 |
65.76 |
6.97 |
27.26 |
22 |
ایلام |
48.60 |
0 |
0 |
0 |
66.83 |
33.17 |
|
11 |
کرمان |
350.81 |
0 |
0 |
40.13 |
30.30 |
29.58 |
23 |
کهگیلویه و بویراحمد |
30.87 |
0 |
0 |
0 |
0 |
100 |
|
12 |
لرستان |
294.62 |
0 |
0 |
70.01 |
9.38 |
20.62 |
|
|||||||
منبع: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1355 و محاسبات نگارندگان
بررسی تعادل فضایی جمعیت سکونتگاه‌های شهری ایران در سال 1355 حاکی از آن است، که استان کرمان با افزایش ضریب آنتروپی از 0.4276 به 0.6763 به دلیل افزایش 141 هزار نفر جمعیت در طبقه شهرهای متوسط و 21 هزار نفر جمعیت در طبقه شهرهای کوچک در رتبه نخست و استان تازه تاسیس کهگیلویه و بویراحمد با 31 هزار نفر جمعیت در طبقه شهرهای بسیار کوچک در رتبه آخر کشور قرار داشتند. لازم به ذکر است، که استان گیلان در این سال به دلیل کاهش ضریب آنتروپی به 0.6763، رتبه دوم و استان مازندران به دلیل افزایش ضریب آنتروپی به 0.4141، رتبه 12 کشور را به خود اختصاص داده بودند (جدول 9).
جدول 9- ضریب آنتروپی جمعیت سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1355
|
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
|
1 |
کرمان |
0.6763 |
9 |
خوزستان |
0.4976 |
17 |
زنجان |
0.3827 |
|
2 |
گیلان |
0.6707 |
10 |
لرستان |
0.4953 |
18 |
بوشهر |
0.3739 |
|
3 |
آذربایجان غربی |
0.6646 |
11 |
یزد |
0.4194 |
19 |
چهارمحال و بختیاری |
0.3729 |
|
4 |
اصفهان |
0.6515 |
12 |
مازندران |
0.4141 |
20 |
هرمزگان |
0.3727 |
|
5 |
فارس |
0.6477 |
13 |
همدان |
0.4086 |
21 |
سمنان |
0.3717 |
|
6 |
خراسان |
0.6252 |
14 |
کردستان |
0.3964 |
22 |
سیستان و بلوچستان |
0.3451 |
|
7 |
آذربایجان شرقی |
0.5508 |
15 |
ایلام |
0.3948 |
23 |
کهگیلویه و بویراحمد |
0.0000 |
|
8 |
کرمانشاه |
0.5068 |
16 |
مرکزی |
0.3835 |
|
||
در سال 1365 جمعیت شهرنشین ایران (حدود 26845 هزار نفر معادل 54.29 درصد) از جمعیت روستانشین (حدود 22600 هزار نفر معادل 45.71 درصد) پیشی گرفت و استان‌های تازه تاسیس تهران و کهگیلویه و بویراحمد به ترتیب دارای بیشترین (7856 هزار نفر معادل 30.83 درصد) و کمترین (111 هزار نفر معادل 0.44 درصد) جمعیت شهرنشین ایران بودند. بررسی‌های حاکی از آن است، که در این سال تنها شهر تهران با 76.91 درصد جمعیت استان تهران در طبقه کلان شهرها و شهرهای مشهد، اصفهان، تبریز و شیراز به ترتیب از استان‌های خراسان، اصفهان، آذربایجان شرقی و فارس در طبقه شهرهای بزرگ قرار داشتند. در سطوح بعدی نیز استان‌های تهران، خراسان و اصفهان به ترتیب دارای بیشترین جمعیت در طبقات شهرهای متوسط، شهرهای کوچک و شهرهای بسیار کوچک بودند. استان‌های فارس، چهارمحال و بختیاری، مرکزی، سمنان، ایلام و کهگیلویه و بویراحمد نیز هیچ جمعیتی در طبقه شهرهای متوسط نداشتند و استان‌های هرمزگان و کهگیلویه و بویراحمد به ترتیب دارای کمترین جمعیت شهرهای کوچک و بسیار کوچک کشور بودند (جدول 10).
جدول 10- وضعیت جمعیت سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1365
|
ردیف |
نام استان |
جمعیت کل (هزار نفر) |
جمعیت(درصد) |
ردیف |
نام استان |
جمعیت کل (هزار نفر) |
جمعیت(درصد) |
||||||||
|
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
||||||
|
1 |
تهران |
7856.20 |
76.91 |
0 |
17.95 |
2.97 |
2.17 |
13 |
همدان |
563.32 |
0 |
0 |
66.77 |
20.40 |
12.83 |
|
2 |
خراسان |
2541.48 |
0 |
57.58 |
9.38 |
21.00 |
12.03 |
14 |
سیستان وبلوچستان |
487.71 |
0 |
0 |
57.81 |
23.61 |
18.59 |
|
3 |
اصفهان |
2100.16 |
0 |
46.99 |
17.73 |
19.74 |
15.54 |
15 |
کردستان |
428.21 |
0 |
0 |
47.77 |
35.71 |
16.52 |
|
4 |
آذربایجان شرقی |
1690.45 |
0 |
57.47 |
5.96 |
20.06 |
16.51 |
16 |
یزد |
347.15 |
0 |
0 |
66.39 |
7.82 |
25.79 |
|
5 |
فارس |
1547.74 |
0 |
54.81 |
0 |
33.13 |
12.06 |
17 |
زنجان |
314.00 |
0 |
0 |
68.55 |
21.29 |
10.16 |
|
6 |
خوزستان |
1421.25 |
0 |
0 |
58.82 |
35.45 |
5.73 |
18 |
هرمزگان |
308.14 |
0 |
0 |
65.44 |
8.67 |
25.89 |
|
7 |
مازندران |
1159.57 |
0 |
0 |
4356 |
29.29 |
27.15 |
19 |
بوشهر |
306.08 |
0 |
0 |
39.46 |
35.59 |
24.94 |
|
8 |
کرمانشاه |
821.75 |
0 |
0 |
68.21 |
22.89 |
8.90 |
20 |
سمنان |
240.90 |
0 |
0 |
0 |
73.85 |
26.15 |
|
9 |
گیلان |
734.86 |
0 |
0 |
39.59 |
24.07 |
36.34 |
21 |
چهارمحال وبختیاری |
225.14 |
0 |
0 |
0 |
48.55 |
51.45 |
|
10 |
کرمان |
698.76 |
0 |
0 |
36.82 |
39.03 |
24.15 |
22 |
مرکزی |
199.62 |
0 |
0 |
0 |
51.60 |
48.40 |
|
11 |
لرستان |
639.04 |
0 |
0 |
61.42 |
33.80 |
4.78 |
23 |
ایلام |
134.78 |
0 |
0 |
0 |
66.06 |
33.94 |
|
12 |
آذربایجان غربی |
602.25 |
0 |
0 |
19.15 |
56.17 |
24.68 |
24 |
کهکیلویه و بویراحمد |
111.31 |
0 |
0 |
0 |
72.86 |
27.14 |
منبع: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1365 و محاسبات نگارندگان
استان‌های اصفهان و سمنان در سال 1365 به ترتیب با ضریب‌های آنتروپی 0.7898 و 0.3570، متعادل‌ترین و نامتعادل‌ترین وضعیت جمعیت سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران را دارا بودند، که از مهم‌ترین دلایل این امر می‌توان به افزایش 987 هزار نفر جمعیت در طبقه شهرهای بزرگ و کاهش 290 هزار نفر جمعیت در طبقه شهرهای متوسط در استان اصفهان و استقرار 178 هزار نفر جمعیت در طبقه شهرهای کوچک در مقابل 63 هزار نفر جمعیت در طبقه شهرهای بسیار کوچک در استان سمنان اشاره نمود. لازم به ذکر است، که در این سال استان‌های کرمان و کهگیلویه و بویراحمد به ترتیب در رتبه‌های 5 و 23 کشور قرار داشتند (جدول 11).
جدول 11- ضریب آنتروپی جمعیت سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1365
|
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
|
1 |
اصفهان |
0.7898 |
9 |
آذربایجان غربی |
0.6125 |
17 |
کرمانشاه |
0.5056 |
|
2 |
خراسان |
0.6973 |
10 |
سیستان و بلوچستان |
0.6029 |
18 |
لرستان |
0.5041 |
|
3 |
آذربایجان شرقی |
0.6872 |
11 |
فارس |
0.5907 |
19 |
تهران |
0.4335 |
|
4 |
بوشهر |
0.6716 |
12 |
همدان |
0.5327 |
20 |
چهارمحال وبختیاری |
0.4304 |
|
5 |
کرمان |
0.6699 |
13 |
خوزستان |
0.5242 |
21 |
مرکزی |
0.4304 |
|
6 |
گیلان |
0.6695 |
14 |
هرمزگان |
0.5215 |
22 |
ایلام |
0.3980 |
|
7 |
مازندران |
0.6683 |
15 |
یزد |
0.5099 |
23 |
کهکیلویه و بویراحمد |
0.3633 |
|
8 |
کردستان |
0.6326 |
16 |
زنجان |
0.5098 |
24 |
سمنان |
0.3570 |
منبع: محاسبات نگارندگان
جمعیت سکونتگاه‌های شهری ایران در سال 1375 حدود 36818 هزار نفر بود، که در این بین استان تهران و استان تازه تاسیس سمنان به ترتیب دارای بیشترین (9411 هزار نفر معادل 25.66 درصد) و کمترین (202 هزار نفر معادل 0.55 درصد) جمعیت شهرنشین کشور بودند. بررسی‌ها حاکی از آن است، که شهرهای تهران با 71.82 درصد جمعیت استان تهران و شهر مشهد با 55.16 درصد جمعیت استان خراسان در طبقه کلان شهرها و شهرهای اصفهان، تبریز، شیراز، کرج، اهواز و قم به ترتیب از استان‌های اصفهان، آذربایجان شرقی، فارس، تهران، خوزستان و قم در طبقه شهرهای بزرگ قرار داشتند. استان‌های مازندران، خراسان و اصفهان نیز به ترتیب بیشترین جمعیت طبقات شهرهای متوسط، شهرهای کوچک و شهرهای بسیار کوچک را به خود اختصاص داده بودند. لازم به ذکر است، که در این سال استان‌های کهگیلویه و بویراحمد و قم در طبقه شهرهای متوسط، استان‌های ایلام و قم در طبقه شهرهای کوچک و استان قم در طبقه شهرهای بسیار کوچک، فاقد جمعیت بودند (جدول 12).
جدول 12- وضعیت جمعیت سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1375
|
ردیف |
نام استان
|
جمعیت کل (هزار نفر) |
جمعیت(درصد) |
ردیف |
نام استان |
جمعیت کل (هزار نفر) |
جمعیت(درصد) |
||||||||
|
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
||||||
|
1 |
تهران |
9411.07 |
71.82 |
10.00 |
10.04 |
6.52 |
1.62 |
14 |
سیستان و بلوچستان |
794.53 |
0 |
0 |
65.50 |
24.12 |
10.38 |
|
2 |
خراسان |
3421.94 |
55.16 |
0 |
17.30 |
19.53 |
8.02 |
15 |
قم |
777.68 |
0 |
100 |
0 |
0 |
0 |
|
3 |
اصفهان |
2914.87 |
0 |
43.43 |
18.72 |
21.81 |
16.03 |
16 |
کردستان |
705.72 |
0 |
0 |
55.72 |
37.37 |
6.91 |
|
4 |
خوزستان |
2342.51 |
0 |
34.36 |
31.51 |
26.29 |
7.83 |
17 |
مرکزی |
700.55 |
0 |
0 |
70.23 |
12.33 |
17.44 |
|
5 |
فارس |
2163.12 |
0 |
48.68 |
4.79 |
27.88 |
18.65 |
18 |
اردبیل |
568.45 |
0 |
0 |
59.88 |
30.62 |
9.50 |
|
6 |
آذربایجان شرقی |
2010.19 |
0 |
59.25 |
6.58 |
20.40 |
13.77 |
19 |
یزد |
564.23 |
0 |
0 |
57.92 |
23.53 |
18.55 |
|
7 |
مازندران |
1783.22 |
0 |
0 |
53.64 |
25.39 |
20.97 |
20 |
زنجان |
444.11 |
0 |
0 |
64.46 |
24.65 |
10.89 |
|
8 |
آذربایجان غربی |
1309.45 |
0 |
0 |
62.01 |
29.79 |
8.20 |
21 |
هرمزگان |
443.97 |
0 |
0 |
61.62 |
10.09 |
28.28 |
|
9 |
کرمانشاه |
1098.28 |
0 |
0 |
63.10 |
29.10 |
7.80 |
22 |
بوشهر |
394.49 |
0 |
0 |
36.41 |
39.45 |
24.14 |
|
10 |
کرمان |
1060.08 |
0 |
0 |
49.05 |
33.44 |
17.51 |
23 |
چهار محال بختیاری |
342.91 |
0 |
0 |
29.30 |
20.15 |
50.54 |
|
11 |
گیلان |
1047.98 |
0 |
0 |
39.86 |
38.26 |
21.87 |
24 |
ایلام |
259.69 |
0 |
0 |
48.65 |
0 |
51.35 |
|
12 |
لرستان |
889.11 |
0 |
0 |
55.18 |
39.74 |
5.07 |
25 |
کهکیلویه بویراحمد |
213.56 |
0 |
0 |
0 |
82.81 |
17.19 |
|
13 |
همدان |
810.64 |
0 |
0 |
67.31 |
21.87 |
10.82 |
26 |
سمنان |
202.21 |
0 |
0 |
51.81 |
14.69 |
33.50 |
منبع: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1375 و محاسبات نگارندگان
بررسی تعادل فضایی جمعیت سکونتگاه‌های شهری ایران در سال 1375 حاکی از آن است، که استان اصفهان با افزایش ضریب آنتروپی از 0.7898 به 0.8087 همچنان متعادل‌ترین وضعیت را در سطح استان‌های کشور دارا بود. در این سال استان تازه تاسیس قم با ضریب آنتروپی صفر، نامتعادل‌ترین استان ایران بود، که این امر به دلیل استقرار تمام جمعیت شهرنشین این استان در طبقه شهرهای بزرگ صورت پذیرفته بود. لازم به ذکر است، که استان سمنان که در سال 1365 در رتبه آخر کشور قرار داشت، در این سال رتبه 11 را به خود اختصاص داده بود، که از مهم‌ترین دلایل این امر می‌توان به استقرار 105 هزار نفر جمعیت در طبقه شهرهای متوسط اشاره نمود (جدول 13).
جدول 13- ضریب آنتروپی جمعیت سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1375
|
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
|
1 |
اصفهان |
0.8087 |
10 |
مازندران |
0.6274 |
19 |
سیستان و بلوچستان |
0.5314 |
|
2 |
خوزستان |
0.7964 |
11 |
سمنان |
0.6144 |
20 |
کرمانشاه |
0.5274 |
|
3 |
فارس |
0.7240 |
12 |
یزد |
0.6023 |
21 |
لرستان |
0.5257 |
|
4 |
خراسان |
0.7164 |
13 |
تهران |
0.5863 |
22 |
همدان |
0.5216 |
|
5 |
آذربایجان شرقی |
0.6751 |
14 |
اردبیل |
0.5549 |
23 |
مرکزی |
0.5038 |
|
6 |
بوشهر |
0.6697 |
15 |
هرمزگان |
0.5511 |
24 |
ایلام |
0.4305 |
|
7 |
گیلان |
0.6628 |
16 |
کردستان |
0.5458 |
25 |
کهکیلویه و بویراحمد |
0.2851 |
|
8 |
چهار محال و بختیاری |
0.6384 |
17 |
زنجان |
0.5404 |
26 |
قم |
0.0000 |
|
9 |
کرمان |
0.6342 |
18 |
آذربایجان غربی |
0.5357 |
|
||
منبع: محاسبات نگارندگان
سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385 حاکی از افزایش 8.3 درصدی جمعیت شهری ایران است، به طوری که جمعیت سکونتگاه‌های شهری کشور به حدود 48260 هزار نفر رسید. در این سال نیز استان‌های تهران و کهگیلویه و بویراحمد به ترتیب بیشترین (12151 هزار نفر معادل 25.42 درصد) و کمترین (294 هزار نفر معادل 0.61 درصد) جمعیت شهرنشین ایران را دارا بودند. بررسی‌ها حاکی از آن است، که شهرهای تهران، مشهد و اصفهان از استان‌های تهران، خراسان رضوی و اصفهان به ترتیب در طبقه کلان شهرها و شهرهای تبریز، کرج، شیراز، اهواز، قم و کرمانشاه به ترتیب از استان‌های آذربایجان شرقی، تهران، فارس، خوزستان، قم و کرمانشاه در طبقه شهرهای بزرگ قرار داشتند. استان تهران در سال 1385 دارای بیشترین جمعیت در طبقه شهرهای متوسط و کوچک بود و استان‌های کرمانشاه، کهگیلویه و بویراحمد و قم در طبقه شهرهای متوسط و استان قم در طبقه شهرهای کوچک، فاقد جمعیت بودند. در خصوص طبقه شهرهای بسیار کوچک نیز استان‌های اصفهان و قم به ترتیب بیشترین و کمترین جمعیت را در سطح استان‌های ایران به خود اختصاص داده بودند (جدول 14).
جدول 14- وضعیت جمعیت سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1385
|
ردیف |
نام استان |
جمعیت کل (هزار نفر) |
جمعیت(درصد) |
ردیف |
نام استان |
جمعیت کل (هزار نفر) |
جمعیت(درصد) |
||||||||
|
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
||||||
|
1 |
تهران |
12150.8 |
63.46 |
11.34 |
15.48 |
7.24 |
2.49 |
16 |
همدان |
961.04 |
0 |
0 |
65.23 |
20.11 |
14.65 |
|
2 |
اصفهان |
3753.92 |
42.19 |
0 |
24.19 |
15.45 |
18.17 |
17 |
کردستان |
839.88 |
0 |
0 |
52.72 |
38.11 |
9.17 |
|
3 |
خراسان رضوی |
3753.51 |
64.23 |
0 |
14.21 |
12.92 |
8.64 |
18 |
گلستان |
783.05 |
0 |
0 |
50.62 |
30.59 |
18.79 |
|
4 |
خوزستان |
2829.90 |
0 |
34.27 |
35.67 |
19.06 |
10.99 |
19 |
یزد |
773.08 |
0 |
0 |
54.72 |
29.13 |
16.16 |
|
5 |
فارس |
2596.48 |
0 |
46.40 |
8.74 |
23.06 |
21.80 |
20 |
قزوین |
769.02 |
0 |
0 |
45.49 |
36.56 |
17.95 |
|
6 |
آذربایجان شرقی |
2359.24 |
0 |
58.45 |
11.04 |
16.15 |
14.35 |
21 |
اردبیل |
701.39 |
0 |
0 |
58.84 |
29.93 |
11.23 |
|
7 |
آذربایجان غربی |
1702.70 |
0 |
0 |
67.63 |
23.32 |
9.05 |
22 |
هرمزگان |
639.15 |
0 |
0 |
57.50 |
17.21 |
25.29 |
|
8 |
مازندران |
1534.71 |
0 |
0 |
54.05 |
29.44 |
16.51 |
23 |
بوشهر |
565.30 |
0 |
0 |
28.60 |
32.40 |
39.00 |
|
9 |
کرمان |
1506.16 |
0 |
0 |
53.12 |
24.76 |
22.12 |
24 |
زنجان |
544.85 |
0 |
0 |
62.73 |
26.51 |
10.76 |
|
10 |
گیلان |
1281.84 |
0 |
0 |
51.55 |
27.56 |
20.88 |
25 |
چهارمحال بختیار |
431.78 |
0 |
0 |
29.35 |
24.14 |
46.51 |
|
11 |
کرمانشاه |
1241.15 |
0 |
63.22 |
0 |
27.79 |
8.99 |
26 |
سمنان |
429.00 |
0 |
0 |
58.72 |
22.43 |
18.85 |
|
12 |
مرکزی |
1209.94 |
0 |
0 |
75.51 |
10.84 |
13.65 |
27 |
خراسان شمالی |
381.62 |
0 |
0 |
45.27 |
35.14 |
19.58 |
|
13 |
سیستان بلوچستان |
1157.71 |
0 |
0 |
59.03 |
27.17 |
13.80 |
28 |
ایلام |
323.64 |
0 |
0 |
47.98 |
17.10 |
34.91 |
|
14 |
لرستان |
1008.49 |
0 |
0 |
65.11 |
28.42 |
6.48 |
29 |
خراسان جنوبی |
308.31 |
0 |
0 |
51.20 |
10.53 |
38.27 |
|
15 |
قم |
975.71 |
0 |
98.13 |
0 |
0 |
1.87 |
30 |
کهگیلویه بویراحمد |
293.54 |
0 |
0 |
0 |
77.90 |
22.10 |
منبع: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385 و محاسبات نگارندگان
در سال 1385 استان‌های اصفهان و قم همچنان با افزایش ضریب آنتروپی، متعادل‌ترین و نامتعادل‌ترین وضعیت جمعیت سکونتگاه‌های شهری ایران را به خود اختصاص داده بودند، که از مهم‌ترین دلایل این امر می‌توان به ارتقاء شهر اصفهان از طبقه شهرهای بزرگ به طبقه کلان شهرها در استان اصفهان و افزایش 18.22 هزار نفر جمعیت در طبقه شهرهای بسیار کوچک در استان قم اشاره نمود. در این سال استان‌های خوزستان، فارس و آذربایجان شرقی بعد از استان اصفهان و استان‌های کهگیلویه و بویراحمد، مرکزی و لرستان بعد از استان قم رتبه‌های بعدی را در سطح استان کشور به خود اختصاص داده بودند (جدول 15).
جدول 15- ضریب آنتروپی جمعیت سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1385
|
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
|
1 |
اصفهان |
0.8114 |
11 |
گیلان |
0.6362 |
21 |
کردستان |
0.5743 |
|
2 |
خوزستان |
0.8036 |
12 |
ایلام |
0.6349 |
22 |
اردبیل |
0.5708 |
|
3 |
فارس |
0.7702 |
13 |
گلستان |
0.6344 |
23 |
زنجان |
0.5495 |
|
4 |
آذربایجان شرقی |
0.7023 |
14 |
کرمان |
0.6309 |
24 |
همدان |
0.5485 |
|
5 |
تهران |
0.6872 |
15 |
مازندران |
0.6151 |
25 |
کرمانشاه |
0.5358 |
|
6 |
بوشهر |
0.6775 |
16 |
یزد |
0.6112 |
26 |
آذربایجان غربی |
0.5104 |
|
7 |
چهارمحال وبختیاری |
0.6579 |
17 |
هرمزگان |
0.6019 |
27 |
لرستان |
0.5059 |
|
8 |
خراسان شمالی |
0.6497 |
18 |
سمنان |
0.5980 |
28 |
مرکزی |
0.4503 |
|
9 |
خراسان رضوی |
0.6447 |
19 |
خراسان جنوبی |
0.5887 |
29 |
کهگیلویه بویراحمد |
0.3281 |
|
10 |
قزوین |
0.6427 |
20 |
سیستان وبلوچستان |
0.5832 |
30 |
قم |
0.0577 |
منبع: محاسبات نگارندگان
بر اساس آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن ایران در سال 1390 همچنان استان‌های تهران و کهگیلویه و بویراحمد به ترتیب بیشترین (11305.8 هزار نفر معادل 21.07 درصد) و کمترین (346.63 هزار نفر معادل 0.65 درصد) جمعیت شهرنشین کشور را دارا بودند. بررسی‌ها حاکی از آن است، که شهرهای تهران، مشهد، اصفهان و کرج از استان‌های تهران، خراسان رضوی، اصفهان و البرز به ترتیب در طبقه کلان شهرها و شهرهای اهواز، شیراز، تبریز، کرمانشاه، قم به ترتیب از استان‌های خوزستان، فارس، آذربایجان شرقی، کرمانشاه و قم در طبقه شهرهای بزرگ قرار داشتند. در طبقه شهرهای متوسط نیز استان همدان دارای بیشترین جمعیت و استان‌های کرمانشاه و قم فاقد جمیعت بودند. در این سال استان‌های کهگیلویه و بویراحمد و قم در طبقه شهرهای کوچک و استان‌های چهارمحال و بختیاری و تهران در طبقه شهرهای بسیار کوچک به ترتیب بیشترین و کمترین جمعیت را دارا بودند (جدول 16).
جدول 16- وضعیت جمعیت سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1390
|
ردیف |
نام استان |
جمعیت کل (هزار نفر) |
جمعیت(درصد) |
ردیف |
نام استان |
جمعیت کل (هزار نفر) |
جمعیت(درصد) |
||||||||
|
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
||||||
|
1 |
تهران |
11305.8 |
72.17 |
0 |
19.87 |
6.32 |
1.69 |
17 |
همدان |
1040.61 |
0 |
0 |
65.89 |
19.47 |
14.64 |
|
2 |
خراسان رضوی |
4311.21 |
63.77 |
0 |
16.37 |
11.31 |
8.55 |
18 |
کردستان |
985.87 |
0 |
0 |
63.31 |
28.80 |
7.89 |
|
3 |
اصفهان |
4168.22 |
42.13 |
0 |
24.20 |
16.05 |
17.61 |
19 |
گلستان |
906.18 |
0 |
0 |
52.32 |
29.17 |
18.51 |
|
4 |
خوزستان |
3218.45 |
0 |
34.55 |
40.57 |
12.96 |
11.91 |
20 |
یزد |
889.58 |
0 |
0 |
54.65 |
29.07 |
16.28 |
|
5 |
فارس |
3106.73 |
0 |
47.02 |
11.51 |
23.34 |
18.13 |
21 |
قزوین |
878.24 |
0 |
0 |
43.45 |
37.21 |
19.34 |
|
6 |
آذربایجانشرقی |
2579.18 |
0 |
57.96 |
11.11 |
17.90 |
13.02 |
22 |
اردبیل |
798.94 |
0 |
0 |
60.41 |
28.28 |
11.31 |
|
7 |
البرز |
2184.37 |
73.92 |
0 |
14.57 |
7.18 |
4.33 |
23 |
هرمزگان |
788.47 |
0 |
0 |
55.27 |
19.73 |
25.00 |
|
8 |
آذربایجان غربی |
1932.54 |
0 |
0 |
50.77 |
16.78 |
7.38 |
24 |
بوشهر |
704.39 |
0 |
0 |
27.71 |
38.45 |
33.84 |
|
9 |
کرمان |
1689.84 |
0 |
0 |
64.48 |
12.54 |
22.97 |
25 |
زنجان |
634.81 |
0 |
0 |
60.94 |
26.81 |
12.25 |
|
10 |
مازندران |
1682.15 |
0 |
0 |
55.40 |
28.80 |
15.80 |
26 |
چهارمحال |
521.07 |
0 |
0 |
30.66 |
28.02 |
41.31 |
|
11 |
گیلان |
1497.17 |
0 |
0 |
50.54 |
28.00 |
21.46 |
27 |
سمنان |
486.35 |
0 |
0 |
60.48 |
20.51 |
19.01 |
|
12 |
کرمانشاه |
1355.09 |
0 |
62.83 |
0 |
27.08 |
10.09 |
28 |
خراسان شمالی |
446.87 |
0 |
0 |
44.71 |
33.26 |
22.03 |
|
13 |
سیستان |
1243.08 |
0 |
0 |
56.19 |
26.72 |
17.09 |
29 |
خراسان جنوبی |
371.05 |
0 |
0 |
47.98 |
17.84 |
34.18 |
|
14 |
قم |
1095.87 |
0 |
98.01 |
0 |
0 |
1.99 |
30 |
ایلام |
356.90 |
0 |
0 |
48.25 |
16.92 |
34.83 |
|
15 |
لرستان |
1075.95 |
0 |
0 |
54.73 |
40.62 |
4.65 |
31 |
کهگیلویه |
346.63 |
0 |
0 |
31.30 |
42.70 |
25.99 |
|
16 |
مرکزی |
1045.00 |
0 |
0 |
65.52 |
17.02 |
17.46 |
|
|||||||
منبع: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1390 و محاسبات نگارندگان
بررسی تعادل فضایی جمعیت سکونتگاه‌های شهری ایران در سال 1390 حاکی از آن است، که استان‌های اصفهان و قم همانند سال‌های 1375 و 1385 به ترتیب متعادل‌ترین و نامتعادل‌ترین وضعیت را در سطح استان‌های کشور دارا هستند. در این سال استان‌های فارس، خوزستان و آذربایجان شرقی بعد از استان اصفهان و استان‌های تهران، آذربایجان غربی و البرز بعد از استان قم در رتبه‌های بعدی از نظر تعادل و عدم تعادل قرار داشتند (جدول 17).
جدول 17- ضریب آنتروپی جمعیت سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1390
|
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
|
1 |
اصفهان |
0.8121 |
12 |
خراسان جنوبی |
0.6380 |
23 |
کرمان |
0.5475 |
|
2 |
فارس |
0.7784 |
13 |
ایلام |
0.6335 |
24 |
کرمانشاه |
0.5451 |
|
3 |
خوزستان |
0.7776 |
14 |
گلستان |
0.6279 |
25 |
همدان |
0.5435 |
|
4 |
آذربایجان شرقی |
0.7044 |
15 |
هرمزگان |
0.6180 |
26 |
کردستان |
0.5270 |
|
5 |
بوشهر |
0.6771 |
16 |
یزد |
0.6119 |
27 |
لرستان |
0.5210 |
|
6 |
چهارمحال |
0.6736 |
17 |
سیستان |
0.6080 |
28 |
البرز |
0.5152 |
|
7 |
کهگیلویه |
0.6693 |
18 |
مازندران |
0.6072 |
29 |
آذربایجان غربی |
0.5139 |
|
8 |
خراسان شمالی |
0.6582 |
19 |
سمنان |
0.5869 |
30 |
تهران |
0.4972 |
|
9 |
قزوین |
0.6510 |
20 |
زنجان |
0.5666 |
31 |
قم |
0.0607 |
|
10 |
خراسان رضوی |
0.6461 |
21 |
اردبیل |
0.5643 |
|
||
|
11 |
گیلان |
0.6410 |
22 |
مرکزی |
0.5487 |
|||
منبع: محاسبات نگارندگان
بررسی وضعیت تعادل فضایی تعداد سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران
بر اساس اولین سرشماری عمومی نفوس و مسکن ایران، تعداد سکونتگاه‌های شهری کشور در سال 1335 برابر 199 نقطه شهری بود، که در این بین استان‌های اصفهان و سیستان و بلوچستان به ترتیب بیشترین (32 شهر معادل 16.08 درصد) و کمترین (6 شهر معادل 6.02 درصد) سهم را به خود اختصاص داده بودند. در این سال تنها کلان شهر کشور (تهران) در استان مرکزی قرار داشت و هیچ استانی دارای شهری در طبقه شهرهای بزرگ نبود. در خصوص شهرهای متوسط و کوچک نیز استان خوزستان در رتبه اول قرار داشت و استان‌های مرکزی، مازندران، آذربایجان غربی، کرمان و سیستان و بلوچستان فاقد شهر متوسط و استان سیستان و بلوچستان فاقد شهر کوچک بودند. در خصوص شهرهای بسیار کوچک نیز استان‌های اصفهان و آذربایجان غربی به ترتیب در رتبه‌های اول و آخر کشور قرار داشتند (جدول 18).
جدول 18- وضعیت تعداد سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1335
|
ردیف |
نام استان |
تعداد کل نقاط شهری |
تعداد (شهر) |
ردیف |
نام استان |
تعداد کل نقاط شهری |
تعداد (شهر) |
||||||||
|
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
||||||
|
1 |
اصفهان |
32 |
0 |
0 |
1 |
3 |
28 |
7 |
مرکزی |
15 |
1 |
0 |
0 |
3 |
11 |
|
2 |
مازندران |
24 |
0 |
0 |
0 |
5 |
19 |
8 |
خراسان |
14 |
0 |
0 |
1 |
2 |
11 |
|
3 |
خوزستان |
23 |
0 |
0 |
2 |
6 |
15 |
9 |
گیلان |
12 |
0 |
0 |
1 |
3 |
8 |
|
4 |
آذربایجان شرقی |
20 |
0 |
0 |
1 |
2 |
17 |
10 |
کرمان |
9 |
0 |
0 |
0 |
1 |
8 |
|
5 |
فارس |
19 |
0 |
0 |
1 |
2 |
16 |
11 |
آذربایجان غربی |
7 |
0 |
0 |
0 |
2 |
5 |
|
6 |
کرمانشاه |
18 |
0 |
0 |
1 |
2 |
15 |
12 |
سیستان و بلوچستان |
6 |
0 |
0 |
0 |
0 |
6 |
منبع: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1335 و محاسبات نگارندگان
بررسی تعادل فضایی تعداد سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1335 حاکی از آن است، که استان‌های خوزستان و سیستان و بلوچستان به ترتیب با ضریب‌های آنتروپی 0.5230 و صفر، متعادل‌ترین و نامتعادل‌ترین وضعیت را دارا بودند. استان خوزستان در این سال پس از استان‌های اصفهان و مازندران با دارا بودن 23 نقطه شهری (11.56 درصد) رتبه سوم کشور را در برخورداری از سکونتگاه‌های شهری به خود اختصاص داده بود، اما استقرار دو نقطه شهری در طبقه شهرهای متوسط، شش نقطه شهری در طبقه شهرهای کوچک و 15 نقطه شهری در طبقه شهرهای بسیار کوچک باعث تعادل فضایی نظام شهری این استان نسبت به سایر استان‌های کشور گردید. استان سیستان و بلوچستان نیز دارای شش نقطه شهری (3.77 درصد) بود، که استقرار تمام این شهرها در طبقه شهرهای بسیار کوچک باعث عدم تعادل فضایی تعداد سکونتگاه‌های شهری این استان و کسب رتبه آخر در سطح کشور گردید (جدول 19).
جدول 19- ضریب آنتروپی تعداد سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1335
|
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
|
1 |
خوزستان |
0.5230 |
5 |
آذربایجان غربی |
0.3717 |
9 |
مازندران |
0.3180 |
|
2 |
گیلان |
0.5120 |
6 |
کرمانشاه |
0.3459 |
10 |
اصفهان |
0.2778 |
|
3 |
مرکزی |
0.4535 |
7 |
فارس |
0.3334 |
11 |
کرمان |
0.2167 |
|
4 |
خراسان |
0.4076 |
8 |
آذربایجان شرقی |
0.3220 |
12 |
سیستان و بلوچستان |
0.0000 |
منبع: محاسبات نگارندگان
در سال 1345 تعداد سکونتگاه‌های شهری ایران به 272 نقطه شهری افزایش یافت و استان‌های اصفهان و سیستان و بلوچستان همچنان در رتبه‌های اول (46 شهر معادل 16.85 درصد) و آخر (5 شهر معادل 1.83 درصد) کشور قرار داشتند. بررسی‌ها حاکی از آن است، که در این سال تنها کلان شهر کشور در استان مرکزی قرار داشت و هیچ استانی دارای شهری در طبقه شهرهای بزرگ نبود. در خصوص شهرهای متوسط نیز استان مرکزی دارای بیشترین نقطه شهری و استان‌های مازندران، کرمان، کردستان و سیستان و بلوچستان فاقد شهر بودند. در این سال استان‌های مازندران و اصفهان به ترتیب دارای بیشترین شهر در طبقات شهرهای کوچک و شهرهای بسیار کوچک بودند و استان سیستان و بلوچستان در رتبه آخر کشور قرار داشت (جدول 20).
جدول 20- وضعیت تعداد سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1345
|
ردیف |
نام استان |
تعداد کل نقاط شهری |
تعداد (شهر) |
ردیف |
نام استان |
تعداد کل نقاط شهری |
تعداد (شهر) |
||||||||
|
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
||||||
|
1 |
اصفهان |
42 |
0 |
0 |
1 |
3 |
42 |
8 |
مرکزی |
22 |
1 |
0 |
3 |
4 |
14 |
|
2 |
فارس |
27 |
0 |
0 |
1 |
4 |
27 |
9 |
گیلان |
16 |
0 |
0 |
1 |
3 |
12 |
|
3 |
خوزستان |
19 |
0 |
0 |
2 |
6 |
19 |
10 |
آذربایجان غربی |
12 |
0 |
0 |
1 |
2 |
9 |
|
4 |
مازندران |
18 |
0 |
0 |
0 |
9 |
18 |
11 |
کرمان |
11 |
0 |
0 |
0 |
1 |
10 |
|
5 |
کرمانشاه |
22 |
0 |
0 |
2 |
1 |
22 |
12 |
کردستان |
6 |
0 |
0 |
0 |
1 |
5 |
|
6 |
آذربایجان شرقی |
18 |
0 |
0 |
1 |
3 |
18 |
13 |
سیستان وبلوچستان |
7 |
0 |
0 |
0 |
1 |
5 |
|
7 |
خراسان |
15 |
0 |
0 |
1 |
6 |
15 |
|
|||||||
منبع: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1345 و محاسبات نگارندگان
بررسی‌ها حاکی از آن است، که در سال 1345 با افزایش ضریب آنتروپی استان مرکزی از 0.4535 به 0.6274 به دلیل افزایش سه نقطه شهری در طبقه شهرهای متوسط، یک نقطه شهری در طبقه شهرهای کوچک و سه نقطه شهری در طبقه شهرهای بسیار کوچک و کاهش ضریب آنتروپی استان کرمان از 0.2167 به 0.1893 به دلیل افزایش دو نقطه شهری در طبقه شهرهای بسیار کوچک این استان‌ها به ترتیب در رتبه‌های اول و آخر تعادل فضایی تعداد سکونتگاه‌های شهری کشور قرار گرفتند. لازم به ذکر است، که ضریب آنتروپی استان‌های خوزستان و سیستان و بلوچستان در این سال به ترتیب با کاهش (0.4811) و افزایش (0.3109) روبرو بود، که این امر به دلیل افزایش چهار نقطه شهری در طبقه شهرهای بسیار کوچک در استان خوزستان و ارتقاء یک شهر از طبقه شهرهای بسیار کوچک به طبقه شهرهای کوچک در استان سیستان و بلوچستان صورت پذیرفت (جدول 21).
جدول 21- ضریب آنتروپی تعداد سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1345
|
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
|
1 |
مرکزی |
0.6274 |
6 |
مازندران |
0.3955 |
11 |
کرمانشاه |
0.2754 |
|
2 |
خوزستان |
0.4811 |
7 |
آذربایجان شرقی |
0.3581 |
12 |
اصفهان |
0.2139 |
|
3 |
خراسان |
0.4697 |
8 |
فارس |
0.3179 |
13 |
کرمان |
0.1893 |
|
4 |
آذربایجان غربی |
0.4483 |
9 |
سیستان وبلوچستان |
0.3109 |
|
||
|
5 |
گیلان |
0.4367 |
10 |
کردستان |
0.2799 |
|||
منبع: محاسبات نگارندگان
سکونتگاه‌های شهری ایران در سال 1355 برابر 373 نقطه شهری بود و استان اصفهان و استان تازه تاسیس کهگیلویه و بویراحمد به ترتیب دارای بیشترین (46 شهر معادل 12.46 درصد) و کمترین (یک شهر معادل 0.27 درصد) شهرهای کشور بودند. بررسی‌ها حاکی از آن است، که در این سال همانند سنوات گذشته تنها کلان شهر ایران در استان مرکزی قرار داشت و هیچ استانی دارای شهری در طبقه شهرهای بزرگ نبود. در خصوص شهرهای متوسط نیز استان مرکزی دارای بیشترین شهر و استان‌های مازندران، چهارمحال و بختیاری، همدان، سیستان و بلوچستان، کردستان، بوشهر، هرمزگان، سمنان، ایلام و کهگیلویه و بویراحمد فاقد شهر بودند. استان اصفهان در سال 1355 در طبقات شهرهای کوچک و شهرهای بسیار کوچک دارای بیشترین نقطه شهری بود، اما استان‌های یزد، زنجان و کهگیلویه و بویراحمد در طبقه شهرهای کوچک، فاقد شهر بودند و استان کهگیلویه و بویراحمد نیز در طبقه شهرهای بسیار کوچک در رتبه آخر کشور قرار داشت (جدول 22).
جدول 22- وضعیت تعداد سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1355
|
ردیف |
نام استان |
تعداد کل نقاط شهری |
تعداد (شهر) |
ردیف |
نام استان |
تعداد کل نقاط شهری |
تعداد (شهر) |
||||||||
|
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
||||||
|
1 |
اصفهان |
46 |
0 |
0 |
1 |
8 |
37 |
13 |
کرمانشاه |
10 |
0 |
0 |
1 |
1 |
8 |
|
2 |
مازندران |
37 |
0 |
0 |
0 |
8 |
29 |
14 |
یزد |
10 |
0 |
0 |
1 |
0 |
9 |
|
3 |
آذربایجان شرقی |
33 |
0 |
0 |
2 |
4 |
27 |
15 |
لرستان |
8 |
0 |
0 |
2 |
1 |
5 |
|
4 |
مرکزی |
33 |
1 |
0 |
4 |
3 |
25 |
16 |
سیستان و بلوچستان |
7 |
0 |
0 |
0 |
2 |
5 |
|
5 |
خراسان |
32 |
0 |
0 |
1 |
7 |
24 |
17 |
کردستان |
7 |
0 |
0 |
0 |
2 |
5 |
|
6 |
فارس |
27 |
0 |
0 |
1 |
5 |
21 |
18 |
بوشهر |
6 |
0 |
0 |
0 |
2 |
4 |
|
7 |
خوزستان |
23 |
0 |
0 |
4 |
6 |
13 |
19 |
هرمزگان |
6 |
0 |
0 |
0 |
1 |
5 |
|
8 |
گیلان |
19 |
0 |
0 |
1 |
3 |
15 |
20 |
زنجان |
5 |
0 |
0 |
1 |
0 |
4 |
|
9 |
آذربایجان غربی |
15 |
0 |
0 |
1 |
5 |
9 |
21 |
سمنان |
5 |
0 |
0 |
0 |
2 |
3 |
|
10 |
کرمان |
13 |
0 |
0 |
1 |
3 |
9 |
22 |
ایلام |
4 |
0 |
0 |
0 |
1 |
3 |
|
11 |
چهارمحال و بختیاری |
12 |
0 |
0 |
0 |
1 |
11 |
23 |
کهگیلویه و بویراحمد |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
|
12 |
همدان |
12 |
0 |
0 |
0 |
3 |
9 |
|
|||||||
منبع: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1355 و محاسبات نگارندگان
در سال 1355 ضریب آنتروپی استان خوزستان با افزایش دو نقطه شهری در طبقه شهرهای متوسط و کاهش شش نقطه شهری از طبقه شهرهای بسیار کوچک به دلیل تغییر در تقسیمات سیاسی استان به 0.6072 افزایش یافت و این استان مجدداً متعادل‌ترین وضعیت تعداد سکونتگاه‌های شهری ایران را به خود اختصاص داد. لازم به ذکر است، که استان مرکزی در این سال به دلیل کاهش ضریب آنتروپی به 0.4909 در رتبه پنجم و استان کرمان به دلیل افزایش ضریب آنتروپی به 0.4910 در رتبه چهارم کشور قرار گرفتند، که از مهم‌ترین دلایل این امر می‌توان به افزایش 11 نقطه شهری در طبقه شهرهای بسیار کوچک در استان مرکزی و افزایش یک نقطه شهری در طبقه شهرهای متوسط و دو نقطه شهری در طبقه شهرهای کوچک در استان کرمان اشاره نمود. لازم به ذکر است، که استان تازه تاسیس کهگیلویه و بویراحمد در سال 1355 با یک نقطه شهری در طبقه شهرهای بسیار کوچک نامتعادل‌ترین استان کشور بود (جدول 23).
جدول 23– ضریب آنتروپی تعداد سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1355
|
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
|
1 |
خوزستان |
0.6072 |
9 |
بوشهر |
0.3955 |
17 |
همدان |
0.3494 |
|
2 |
لرستان |
0.5594 |
10 |
گیلان |
0.3933 |
18 |
مازندران |
0.3244 |
|
3 |
آذربایجان غربی |
0.5301 |
11 |
فارس |
0.3913 |
19 |
زنجان |
0.3109 |
|
4 |
کرمان |
0.4910 |
12 |
سیستان و بلوچستان |
0.3717 |
20 |
هرمزگان |
0.2799 |
|
5 |
مرکزی |
0.4909 |
13 |
کردستان |
0.3717 |
21 |
یزد |
0.2020 |
|
6 |
سمنان |
0.4182 |
14 |
آذربایجان شرقی |
0.3665 |
22 |
چهارمحال و بختیاری |
0.1782 |
|
7 |
خراسان |
0.4079 |
15 |
اصفهان |
0.3495 |
23 |
کهگیلویه و بویراحمد |
0.0000 |
|
8 |
کرمانشاه |
0.3971 |
16 |
ایلام |
0.3494 |
|
||
منبع: محاسبات نگارندگان
بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1365، تعداد سکونتگاه‌های شهری ایران برابر 496 نقطه شهری بود، که استان‌های اصفهان و کهگیلویه و بویراحمد همانند سال 1355 در رتبه‌های اول (47 شهر معادل 10.06 درصد) و آخر (5 شهر معادل 1.07 درصد) کشور قرار داشتند. در این سال تنها شهر تهران از استان تهران در طبقه کلان شهرها و شهرهای مشهد، اصفهان، تبریز و شیراز به ترتیب از استان‌های خراسان، اصفهان، آذربایجان شرقی و فارس در طبقه شهرهای بزرگ قرار داشتند. در سطوح بعدی نیز استان‌های تهران، فارس و خراسان به ترتیب دارای بیشترین نقطه شهری در طبقات شهرهای متوسط، شهرهای کوچک و شهرهای بسیار کوچک بودند. لازم به ذکر است، که استان‌های فارس، چهارمحال و بختیاری، مرکزی، سمنان، ایلام و کهگیلویه و بویراحمد در سال 1365 فاقد شهری در طبقه شهرهای متوسط بودند و در طبقه شهرهای کوچک، استان‌های ایلام، هرمزگان و یزد و در طبقه شهرهای بسیار کوچک استان‌های لرستان و کهگیلویه و بویراحمد، رتبه آخر را به خود اختصاص داده بودند (جدول 24).
جدول 24– وضعیت تعداد سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1365
|
ردیف |
نام استان |
تعداد کل نقاط شهری |
تعداد (شهر) |
ردیف |
نام استان |
تعداد کل نقاط شهری |
تعداد (شهر) |
||||||||
|
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
||||||
|
1 |
اصفهان |
47 |
0 |
1 |
3 |
10 |
33 |
13 |
هرمزگان |
12 |
0 |
0 |
1 |
1 |
10 |
|
2 |
خراسان |
46 |
0 |
1 |
2 |
9 |
34 |
14 |
همدان |
12 |
0 |
0 |
2 |
3 |
7 |
|
3 |
مازندران |
43 |
0 |
0 |
4 |
9 |
30 |
15 |
بوشهر |
11 |
0 |
0 |
1 |
2 |
8 |
|
4 |
آذربایجان شرقی |
38 |
0 |
1 |
1 |
7 |
29 |
16 |
چهارمحال و بختیاری |
11 |
0 |
0 |
0 |
2 |
9 |
|
5 |
فارس |
30 |
0 |
1 |
0 |
11 |
18 |
17 |
سیستان و بلوچستان |
11 |
0 |
0 |
1 |
2 |
8 |
|
6 |
گیلان |
29 |
0 |
0 |
1 |
3 |
25 |
18 |
یزد |
11 |
0 |
0 |
1 |
1 |
9 |
|
7 |
تهران |
25 |
1 |
0 |
5 |
4 |
15 |
19 |
سمنان |
10 |
0 |
0 |
0 |
3 |
7 |
|
8 |
خوزستان |
22 |
0 |
0 |
3 |
10 |
9 |
20 |
کردستان |
10 |
0 |
0 |
1 |
3 |
6 |
|
9 |
کرمان |
22 |
0 |
0 |
1 |
5 |
16 |
21 |
لرستان |
10 |
0 |
0 |
2 |
5 |
3 |
|
10 |
آذربایجان غربی |
19 |
0 |
0 |
1 |
6 |
12 |
22 |
مرکزی |
10 |
0 |
0 |
0 |
2 |
8 |
|
11 |
کرمانشاه |
14 |
0 |
0 |
1 |
4 |
9 |
23 |
زنجان |
7 |
0 |
0 |
1 |
2 |
4 |
|
12 |
ایلام |
12 |
0 |
0 |
0 |
1 |
11 |
24 |
کهکیلویه بویراحمد |
5 |
0 |
0 |
0 |
2 |
3 |
منبع: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1365 و محاسبات نگارندگان
بررسی‌ها حاکی از آن است، که استان تهران در سال 1365 با ضریب آنتروپی 0.6526، متعادل‌ترین و استان تازه تاسیس ایلام با ضریب آنتروپی 0.1782، نامتعادل‌ترین وضعیت را دارا بودند. لازم به ذکر است، که استان مرکزی که طی سال‌های 1335 الی 1355 به ترتیب در رتبه‌های سوم، اول و پنجم قرار داشت، در این سال رتبه 21 کشور را به خود اختصاص داد، که از مهم‌ترین دلایل این امر می‌توان به تغییر در تقسیمات سیاسی استان اشاره نمود (جدول 25).
جدول 25- ضریب آنتروپی تعداد سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1365
|
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
|
1 |
تهران |
0.6526 |
9 |
آذربایجان غربی |
0.5028 |
17 |
کهکیلویه و بویراحمد |
0.4182 |
|
2 |
لرستان |
0.6398 |
10 |
مازندران |
0.4967 |
18 |
سمنان |
0.3796 |
|
3 |
خوزستان |
0.6187 |
11 |
فارس |
0.4895 |
19 |
یزد |
0.3729 |
|
4 |
همدان |
0.5962 |
12 |
خراسان |
0.4736 |
20 |
هرمزگان |
0.3517 |
|
5 |
زنجان |
0.5938 |
13 |
بوشهر |
0.4719 |
21 |
مرکزی |
0.3109 |
|
6 |
کردستان |
0.5579 |
14 |
سیستان وبلوچستان |
0.4719 |
22 |
گیلان |
0.2975 |
|
7 |
اصفهان |
0.5189 |
15 |
آذربایجان شرقی |
0.4407 |
23 |
چهارمحال وبختیاری |
0.2946 |
|
8 |
کرمانشاه |
0.5160 |
16 |
کرمان |
0.4404 |
24 |
ایلام |
0.1782 |
منبع: محاسبات نگارندگان
تعداد سکونتگاه‌های شهری ایران در سال 1375 به 612 نقطه شهری رسید، به طوری که استان اصفهان و استان تازه تاسیس قم به ترتیب دارای بیشترین (60 شهر معادل 9.80 درصد) و کمترین (یک شهر معادل 0.16 درصد) نقطه شهری در کشور بودند. بررسی‌ها حاکی از آن است، که شهرهای تهران و مشهد از استان‌های تهران و خراسان در طبقه کلان شهرها و شهرهای اصفهان، تبریز، شیراز، کرج، اهواز، و قم به ترتیب از استان‌های اصفهان، آذربایجان شرقی، فارس، تهران، خوزستان و قم در طبقه شهرهای بزرگ قرار داشتند. استان‌های مازندران، خراسان و اصفهان نیز به ترتیب رتبه‌های اول طبقات شهرهای متوسط، شهرهای کوچک و شهرهای بسیار کوچک را به خود اختصاص داده بودند، اما استان‌های کهگیلویه و بویراحمد و قم در طبقه شهرهای متوسط، استان‌های ایلام و قم در طبقه شهرهای کوچک و استان قم در طبقه شهرهای بسیار کوچک فاقد نقطه شهری بودند (جدول 26).
جدول 26- وضعیت تعداد سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1375
|
ردیف |
نام استان |
تعداد کل نقاط شهری |
تعداد (شهر) |
ردیف |
نام استان |
تعداد کل نقاط شهری |
تعداد (شهر) |
||||||||
|
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
||||||
|
1 |
اصفهان |
60 |
0 |
1 |
3 |
13 |
43 |
14 |
سیستان و بلوچستان |
16 |
0 |
0 |
2 |
4 |
10 |
|
2 |
خراسان |
54 |
1 |
0 |
4 |
14 |
35 |
15 |
همدان |
16 |
0 |
0 |
2 |
4 |
10 |
|
3 |
مازندران |
51 |
0 |
0 |
6 |
12 |
33 |
16 |
ایلام |
15 |
0 |
0 |
1 |
0 |
14 |
|
4 |
فارس |
48 |
0 |
1 |
1 |
11 |
35 |
17 |
یزد |
15 |
0 |
0 |
1 |
4 |
10 |
|
5 |
آذربایجان شرقی |
40 |
0 |
1 |
1 |
7 |
31 |
18 |
اردبیل |
14 |
0 |
0 |
1 |
4 |
9 |
|
6 |
تهران |
36 |
1 |
1 |
5 |
13 |
16 |
19 |
سمنان |
14 |
0 |
0 |
1 |
3 |
10 |
|
7 |
گیلان |
35 |
0 |
0 |
1 |
9 |
25 |
20 |
هرمزگان |
14 |
0 |
0 |
1 |
1 |
12 |
|
8 |
خوزستان |
28 |
0 |
1 |
5 |
10 |
12 |
21 |
بوشهر |
13 |
0 |
0 |
1 |
3 |
9 |
|
9 |
کرمان |
27 |
0 |
0 |
2 |
7 |
18 |
22 |
کردستان |
12 |
0 |
0 |
2 |
5 |
5 |
|
10 |
آذربایجان غربی |
21 |
0 |
0 |
4 |
8 |
9 |
23 |
لرستان |
11 |
0 |
0 |
2 |
6 |
3 |
|
11 |
کرمانشاه |
19 |
0 |
0 |
1 |
7 |
11 |
24 |
زنجان |
8 |
0 |
0 |
1 |
2 |
5 |
|
12 |
چهار محال بختیاری |
18 |
0 |
0 |
1 |
2 |
15 |
25 |
کهکیلویه بویراحمد |
8 |
0 |
0 |
0 |
3 |
5 |
|
13 |
مرکزی |
18 |
0 |
0 |
2 |
2 |
14 |
26 |
قم |
1 |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
منبع: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1375 و محاسبات نگارندگان
در سال 1375 استان تهران با ضریب آنتروپی 0.7465، همچنان متعادل‌ترین استان ایران از نظر تعداد سکونتگاه‌های شهری بود. استان تازه تاسیس قم نیز با دارا بودن یک شهر در طبقه شهرهای بزرگ و کسب ضریب آنتروپی صفر، نامتعادل‌ترین وضعیت را در سطح کشور به خود اختصاص داده بود (جدول 27).
جدول 27– ضریب آنتروپی تعداد سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1375
|
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
|
1 |
تهران |
0.7465 |
10 |
مازندران |
0.5430 |
19 |
گیلان |
0.4294 |
|
2 |
خوزستان |
0.7192 |
11 |
کرمانشاه |
0.5215 |
20 |
آذربایجان شرقی |
0.4269 |
|
3 |
آذربایجان غربی |
0.6503 |
12 |
اردبیل |
0.5160 |
21 |
مرکزی |
0.4248 |
|
4 |
کردستان |
0.6388 |
13 |
کرمان |
0.5052 |
22 |
کهکیلویه و بویراحمد |
0.4111 |
|
5 |
لرستان |
0.6182 |
14 |
یزد |
0.4991 |
23 |
چهار محال و بختیاری |
0.3459 |
|
6 |
زنجان |
0.5594 |
15 |
بوشهر |
0.4910 |
24 |
هرمزگان |
0.3163 |
|
7 |
سیستان و بلوچستان |
0.5594 |
16 |
اصفهان |
0.4897 |
25 |
ایلام |
0.1522 |
|
8 |
همدان |
0.5594 |
17 |
سمنان |
0.4716 |
26 |
قم |
0.0000 |
|
9 |
خراسان |
0.5578 |
18 |
فارس |
0.4531 |
|
||
منبع: محاسبات نگارندگان
بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385، تعداد سکونتگاه‌های شهری کشور برابر 1012 نقطه شهری بود. در این سال استان‌های اصفهان و قم در رتبه‌های اول (92 شهر معادل 9.18 درصد) و آخر (5 شهر معادل 0.50 درصد) کشور قرار داشتند. بررسی‌ها حاکی از آن است، که شهرهای تهران، مشهد و اصفهان به ترتیب از استان‌های تهران، خراسان و اصفهان در طبقه کلان شهرها و شهرهای تبریز، کرج، شیراز، اهواز، قم و کرمانشاه به ترتیب از استان‌های آذربایجان شرقی، تهران، فارس، خوزستان، قم و کرمانشاه در طبقه شهرهای بزرگ قرار داشتند. در این سال استان تهران دارای بیشترین شهر در طبقات شهرهای متوسط و شهرهای کوچک بود و استان‌های کرمانشاه، کهگیلویه و بویراحمد و قم در طبقه شهرهای متوسط و استان قم در طبقه شهرهای کوچک فاقد نقطه شهری بودند. در خصوص طبقه شهرهای بسیار کوچک نیز استان‌های اصفهان و قم به ترتیب رتبه‌های اول و آخر را در سطح استان‌های کشور به خود اختصاص داده بودند (جدول 28).
جدول 28- وضعیت تعداد سکونتگاه‌های شهری استان‌های کشور در سال 1385
|
ردیف |
نام استان |
تعداد کل نقاط شهری |
تعداد (شهر) |
ردیف |
نام استان |
تعداد کل نقاط شهری |
تعداد (شهر) |
||||||||
|
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
||||||
|
1 |
اصفهان |
92 |
1 |
0 |
5 |
12 |
74 |
16 |
چهارمحال و بختیاری |
26 |
0 |
0 |
1 |
3 |
22 |
|
2 |
فارس |
73 |
0 |
1 |
2 |
11 |
59 |
17 |
قزوین |
24 |
0 |
0 |
1 |
5 |
18 |
|
3 |
خراسان رضوی |
66 |
1 |
0 |
3 |
9 |
53 |
18 |
گلستان |
24 |
0 |
0 |
2 |
7 |
15 |
|
4 |
آذربایجان شرقی |
57 |
0 |
1 |
2 |
7 |
47 |
19 |
کردستان |
23 |
0 |
0 |
2 |
5 |
16 |
|
5 |
کرمان |
57 |
0 |
0 |
3 |
7 |
47 |
20 |
لرستان |
23 |
0 |
0 |
3 |
5 |
15 |
|
6 |
تهران |
51 |
1 |
1 |
9 |
16 |
24 |
21 |
یزد |
23 |
0 |
0 |
1 |
6 |
16 |
|
7 |
گیلان |
49 |
0 |
0 |
2 |
8 |
39 |
22 |
هرمزگان |
22 |
0 |
0 |
1 |
3 |
18 |
|
8 |
خوزستان |
47 |
0 |
1 |
7 |
9 |
30 |
23 |
اردبیل |
21 |
0 |
0 |
1 |
4 |
16 |
|
9 |
مازندران |
41 |
0 |
0 |
4 |
1 |
36 |
24 |
خراسان جنوبی |
20 |
0 |
0 |
1 |
1 |
18 |
|
10 |
آذربایجان غربی |
36 |
0 |
0 |
5 |
8 |
23 |
25 |
ایلام |
19 |
0 |
0 |
1 |
2 |
16 |
|
11 |
سیستان بلوچستان |
32 |
0 |
0 |
2 |
5 |
25 |
26 |
زنجان |
16 |
0 |
0 |
1 |
3 |
12 |
|
12 |
بوشهر |
29 |
0 |
0 |
1 |
3 |
25 |
27 |
سمنان |
16 |
0 |
0 |
2 |
2 |
12 |
|
13 |
کرمانشاه |
28 |
0 |
1 |
0 |
7 |
20 |
28 |
خراسان شمالی |
15 |
0 |
0 |
1 |
2 |
12 |
|
14 |
مرکزی |
27 |
0 |
0 |
2 |
3 |
22 |
29 |
کهگیلویه بویراحمد |
13 |
0 |
0 |
0 |
3 |
10 |
|
15 |
همدان |
27 |
0 |
0 |
2 |
4 |
21 |
30 |
قم |
5 |
0 |
1 |
0 |
0 |
4 |
منبع: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385 و محاسبات نگارندگان
بررسی تعادل فضایی تعداد سکونتگاه‌های شهری ایران در سال 1385 حاکی از آن است، که استان‌های تهران و خراسان جنوبی به ترتیب با ضریب‌های آنتروپی 0.7324 و 0.2451، در رتبه‌های اول و آخر کشور قرار داشتند، به طوری که استقرار 18 شهر از مجموع 20 شهر استان تازه تاسیس خراسان جنوبی در طبقه شهرهای بسیار کوچک موجب عدم تعادل فضایی این استان گردید. ضریب آنتروپی استان قم نیز که در سال 1375 صفر بود، به دلیل افزایش چهار شهر در طبقه شهرهای بسیار کوچک به 0.3109 افزایش یافت و این استان رتبه 27 کشور را به خود اختصاص داد (جدول 29).
جدول 29- ضریب آنتروپی تعداد سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1385
|
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
|
1 |
تهران |
0.7324 |
11 |
قزوین |
0.4194 |
21 |
مرکزی |
0.3752 |
|
2 |
خوزستان |
0.6018 |
12 |
همدان |
0.4170 |
22 |
هرمزگان |
0.3581 |
|
3 |
آذربایجان غربی |
0.5559 |
13 |
اردبیل |
0.4151 |
23 |
کرمان |
0.3551 |
|
4 |
لرستان |
0.5444 |
14 |
سیستان وبلوچستان |
0.4077 |
24 |
کهگیلویه وبویراحمد |
0.3356 |
|
5 |
گلستان |
0.5345 |
15 |
خراسان رضوی |
0.4050 |
25 |
ایلام |
0.3334 |
|
6 |
کردستان |
0.4949 |
16 |
اصفهان |
0.4028 |
26 |
چهارمحال وبختیاری |
0.3205 |
|
7 |
یزد |
0.4594 |
17 |
خراسان شمالی |
0.3900 |
27 |
قم |
0.3109 |
|
8 |
سمنان |
0.4571 |
18 |
فارس |
0.3819 |
28 |
بوشهر |
0.2975 |
|
9 |
کرمانشاه |
0.4386 |
19 |
گیلان |
0.3779 |
29 |
مازندران |
0.2683 |
|
10 |
زنجان |
0.4367 |
20 |
آذربایجان شرقی |
0.3760 |
30 |
خراسان جنوبی |
0.2451 |
منبع: محاسبات نگارندگان
بر اساس آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن ایران در سال 1390، تعداد سکونتگاه‌های شهری کشور برابر 1141 نقطه شهری بود. در این سال استان‌های اصفهان و قم همچنان در رتبه‌های اول (101 شهر معادل 8.85 درصد) و آخر (6 شهر معادل 0.53 درصد) کشور قرار داشتند. بررسی‌ها حاکی از آن است، که شهرهای تهران، مشهد، اصفهان و کرج به ترتیب از استان‌های تهران، خراسان رضوی، اصفهان و البرز در طبقه کلان شهرها و شهرهای تبریز، شیراز، اهواز، قم و کرمانشاه به ترتیب از استان‌های آذربایجان شرقی، فارس، خوزستان، قم و کرمانشاه در طبقه شهرهای بزرگ قرار داشتند. در این سال استان‌های خوزستان و فارس به ترتیب در طبقه شهرهای متوسط و شهرهای کوچک دارای بیشترین نقطه شهری و استان‌های کرمانشاه و قم در طبقه شهرهای متوسط و استان قم در طبقه شهرهای کوچک فاقد شهر بودند. در خصوص تعداد شهرهای بسیار کوچک نیز استان‌های اصفهان و قم به ترتیب در رتبه‌های اول و آخر استان‌های کشور قرار داشتند (جدول 30).
جدول 30- وضعیت تعداد سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1390
|
ردیف |
نام استان |
تعداد کل نقاط شهری |
تعداد (شهر) |
ردیف |
نام استان |
تعداد کل نقاط شهری |
تعداد (شهر) |
||||||||
|
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
کلان شهر |
بزرگ |
متوسط |
کوچک |
بسیار کوچک |
||||||
|
1 |
اصفهان |
101 |
1 |
0 |
5 |
13 |
82 |
17 |
همدان |
27 |
0 |
0 |
2 |
4 |
21 |
|
2 |
فارس |
93 |
0 |
1 |
3 |
16 |
73 |
18 |
لرستان |
25 |
0 |
0 |
2 |
7 |
16 |
|
3 |
خراسان رضوی |
73 |
1 |
0 |
4 |
10 |
58 |
19 |
کردستان |
25 |
0 |
0 |
3 |
5 |
17 |
|
4 |
کرمان |
64 |
0 |
0 |
5 |
5 |
54 |
20 |
گلستان |
25 |
0 |
0 |
2 |
7 |
16 |
|
5 |
خوزستان |
61 |
0 |
1 |
9 |
8 |
43 |
21 |
قزوین |
25 |
0 |
0 |
1 |
5 |
19 |
|
6 |
آذربایجان شرقی |
58 |
0 |
1 |
2 |
9 |
46 |
22 |
خراسان جنوبی |
25 |
0 |
0 |
1 |
2 |
22 |
|
7 |
مازندران |
53 |
0 |
0 |
4 |
11 |
38 |
23 |
یزد |
24 |
0 |
0 |
1 |
6 |
17 |
|
8 |
گیلان |
51 |
0 |
0 |
2 |
8 |
41 |
24 |
اردبیل |
24 |
0 |
0 |
1 |
4 |
19 |
|
9 |
آذربایجان غربی |
42 |
0 |
0 |
5 |
8 |
29 |
25 |
ایلام |
21 |
0 |
0 |
1 |
2 |
18 |
|
10 |
تهران |
39 |
1 |
0 |
9 |
14 |
15 |
26 |
زنجان |
18 |
0 |
0 |
1 |
3 |
14 |
|
11 |
سیستان بلوچستان |
37 |
0 |
0 |
2 |
5 |
30 |
27 |
خراسان شمالی |
18 |
0 |
0 |
1 |
2 |
15 |
|
12 |
مرکزی |
32 |
0 |
0 |
2 |
4 |
26 |
28 |
سمنان |
17 |
0 |
0 |
2 |
2 |
13 |
|
13 |
هرمزگان |
32 |
0 |
0 |
1 |
4 |
27 |
29 |
البرز |
16 |
1 |
0 |
3 |
3 |
9 |
|
14 |
بوشهر |
32 |
0 |
0 |
1 |
4 |
27 |
30 |
کهگیلویه و بویراحمد |
16 |
0 |
0 |
1 |
2 |
13 |
|
15 |
چهارمحال بختیاری |
31 |
0 |
0 |
1 |
4 |
26 |
31 |
قم |
6 |
0 |
1 |
0 |
0 |
5 |
|
16 |
کرمانشاه |
29 |
0 |
1 |
0 |
7 |
21 |
|
|||||||
منبع: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1390 و محاسبات نگارندگان
در سال 1390 استان‌های تهران و خراسان جنوبی به ترتیب با ضریب‌های آنتروپی 0.7255 و 0.2754، همچنان متعادل‌ترین و نامتعادل‌ترین استان‌های ایران از نظر تعداد سکونتگاه‌های شهری بود. لازم به ذکر است، که استان تازه تاسیس البرز با ضریب آنتروپی 0.6988 بعد از استان تهران از متعادل‌ترین وضعیت برخوردار بود، که از مهم‌ترین دلایل این امر می‌توان به استقرار یک شهر در طبقه کلان شهرها، سه شهر در طبقه شهرهای متوسط، سه شهر در طبقه شهرهای کوچک و نه شهر در طبقه شهرهای بسیار کوچک اشاره نمود (جدول 27).
جدول 29- ضریب آنتروپی تعداد سکونتگاه‌های شهری استان‌های ایران در سال 1390
|
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
ردیف |
استان |
ضریب آنتروپی |
|
1 |
تهران |
0.7255 |
12 |
خراسان رضوی |
0.4181 |
23 |
گیلان |
0.3685 |
|
2 |
البرز |
0.6988 |
13 |
همدان |
0.4170 |
24 |
خراسان شمالی |
0.3459 |
|
3 |
خوزستان |
0.5360 |
14 |
قزوین |
0.4096 |
25 |
کرمان |
0.3366 |
|
4 |
گلستان |
0.5245 |
15 |
آذربایجان شرقی |
0.4095 |
26 |
چهارمحال |
0.3247 |
|
5 |
لرستان |
0.5245 |
16 |
زنجان |
0.4068 |
27 |
بوشهر |
0.3179 |
|
6 |
کردستان |
0.5210 |
17 |
فارس |
0.4053 |
28 |
هرمزگان |
0.3179 |
|
7 |
آذربایجان غربی |
0.5126 |
18 |
اصفهان |
0.3899 |
29 |
ایلام |
0.3113 |
|
8 |
مازندران |
0.4722 |
19 |
اردبیل |
0.3827 |
30 |
قم |
0.2799 |
|
9 |
یزد |
0.4494 |
20 |
کهگیلویه |
0.3740 |
31 |
خراسان جنوبی |
0.2754 |
|
10 |
سمنان |
0.4403 |
21 |
مرکزی |
0.3740 |
|
||
|
11 |
کرمانشاه |
0.4305 |
22 |
سیستان |
0.3717 |
|||
منبع: محاسبات نگارندگان
جمع بندی و نتیجه‌گیری
نظام شهر ایران طی 60 سال اخیر با تحولات بسیاری همراه بوده است، به طوری که درصد شهرنشینی حدود 2.5 برابر و تعداد سکونتگاه‌های شهری از 199 نقطه شهری در سال 1335 به 1141 نقطه شهری در سال 1390 رسیده است، که این امر حاکی از روند بسیار شتابان شهرنشینی کشور است. تحولات نظام شهری استان‌های ایران طی دوره 1335 الی 1390 حاکی از آن است، که از نظر جمعیت سکونتگاه‌های شهری، استان مرکزی طی دوره 1335 الی 1355 و استان تهران طی دوره 1365 الی 1385، رتبه اول و استان‌های سیستان و بلوچستان، کهگیلویه و بویراحمد، سمنان و کهگیلویه و بویراحمد به ترتیب طی دوره‌های 1335 الی 1345، 1345 الی 1365، 1365 الی 1375 و 1375 الی 1390، رتبه آخر استان‌های کشور را به خود اختصاص دادند. در خصوص تعداد سکونتگاه‌های شهری نیز استان اصفهان طی دوره 1335 الی 1390 در رتبه اول و استان‌های سیستان و بلوچستان، کهگیلویه و بویراحمد و قم به ترتیب طی دوره‌های 1335 الی 1345، 1345 الی 1365 و 1365 الی 1390 در رتبه آخر استان‌های کشور قرار داشتند.
بررسی وضعیت تعادل فضایی نظام شهری ایران در سطح ملی در این پژوهش حاکی از آن است، که تعادل فضایی جمعیت سکونتگاه‌های شهری ایران پس از یک روند نزولی طی دوره 1335 الی 1355، با یک روند صعودی طی دوره 1355 الی 1365 همراه بوده است، اما پس از این سال مجدد روند فوق تا سال 1390 معکوس و به سمت عدم تعادل نیل نمود. در خصوص تعداد سکونتگاه‌های شهری نیز کشور در سال 1335 در نامتعادل‌ترین حالت قرار داشت، ولی طی دوره 1345 الی 1375 با روندی صعودی به سمت تعادل حرکت کرد، اما طی دوره 1375 الی 1390، مجدداً روند فوق معکوس و به سمت عدم تعادل نیل نمود. بررسی وضعیت تعادل فضایی نظام شهری ایران در سطح منطقه‌ای نیز حاکی از آن است، که استان‌های کرمانشاه، گیلان و کرمان به ترتیب طی دوره 1335 الی 1355 و استان اصفهان طی دوره 1365 الی 1390، رتبه اول و استان‌های سیستان و بلوچستان، مازندران، کهگیلویه و بویراحمد و سمنان طی دوره 1335 الی 1365 و استان قم طی دوره 1375 الی 1390، رتبه آخر را در سطح کشور به خود اختصاص داده بودند. در خصوص تعداد سکونتگاه‌های شهری نیز استان خوزستان در سال‌های 1335 و 1355، استان مرکزی در سال 1345 و استان تهران طی دوره 1365 الی 1390 متعادل‌ترین وضعیت و استان‌های سیستان و بلوچستان، کرمان، کهگیلویه و بویراحمد، ایلام و قم به ترتیب طی سال‌های 1335 الی 1375 و استان خراسان جنوبی طی سال‌های 1385 الی 1390 نامتعادل‌ترین وضعیت را دارا بودند. در مجموع با وجود این که نظام شهری ایران به حد مطلوب تعادل فضایی گرایش دارد، ولی به علت اختلاف با حد نرمال، عدم تعادل فضایی در نظام شهری ایران در سطح ملی و منطقه‌ای همچنان باقی است، که این امر در خصوص تعداد سکونتگاه‌های شهری مشهودتر است.
پیشنهادها
با عنایت به عدم تعادلی که در نظام شهری ایران مشهود است، ضروری است، جهت کاهش عدم تعادل نظام شهری ایران کنترل رشد کلان شهرها و شهرهای بزرگ از طریق تمرکز زدایی خدمات و فعالیت‌های این شهرها و توزیع بر اساس سلسله مراتب در سطوح نظام شبکه شهری کشور، ایجاد شهرهای جدید پیرامون شهرها بزرگ، تمرکز زدایی صنعتی به نفع شهرهای متوسط و کوچک، ارتقاء نقش و کارکرد شهرهای متوسط در ارائه خدمات ناحیه‌ای، ارتقاء کشش پذیری و جاذبه شهرهای کوچک و بسیار کوچک از طریق تقویت زیربناهای اقتصادی و اجتماعی، اعمال سیاست‌های تقویتی برای جلوگیری مهاجرت از روستاها به شهرها از طریق سیاست گذاری‌ها و برنامه ریزی‌ها در دستور کار قرار گیرد.
)
