Document Type : Original Article
Authors
1 University of Isfahan
2 University of zanjan
Abstract
Keywords
مقدمه
پس از انقلاب کشاورزی ایجاد شهرها، دومین انقلاب عظیم در فرهنگ انسان بود. این امر، روند اجتماعی برجستهای بود که بیشتر موجب دگرگونی در روابط متقابل انسان با محیط و انسانهای دیگر گردید. در حقیقت، تغییر در واکنشهای انسانها نسبت به هم و نسبت به محیط، به تحول اجتماعی و دگرگونی فضایی امکان داد که نمود عینی آن به صورت یک پدیدۀ نو که اصطلاحاً «شهر[1]» نامیده شد، نمایان گردید. براین اساس پیدایش شهرها را باید نقطه عطفی در تاریخ اجتماعی انسان به حساب آورد(نظریان، 1374: 6).
در دورههای مختلف تاریخی، در اقصی نقاط دنیا شهرهایی با «اهداف مختلف» احداث شدهاند که آنها را می‌توان شهرهای جدید[2] نامید. در اینزمینه فلاسفه یونان طی سالها، وضعیت زندگی انسان را نقد و بررسی کرده و شهرهای آرمانی خود را پیشنهاد کردهاند. ارسطو و افلاطون درباره شهرهای جدید از خود اتکایی و اندازه بهینه جمعیت سخن گفته‌اند. در دوره رنسانس، طراحی شهرهای جدید تخیلی شواهدی از ذکاوت و توانایی بشر محسوب میشد (گلنای، 1979: 1). پس از انقلاب صنعتی در اینباره دو نظریه اصلاح گرایی[3] و آرمان گرایی[4] مطرح شد. اصلاحگرایان ساماندهی فضایی شهرها را در چارچوب دیدگاه فنشناختی میدانند و کلیت آن را نفی نمی‌کنند و معتقدند که بهسازی و نوسازی شهرها از درون آنها انجام گیرد. آرمانگرایان معتقد به ایجاد شهرهای تخیلی در برابر شهرهای صنعتی هستند.
شهرهای جدید پس از جنگ جهانی دوم الگویی برای کمک به حل مشکلات اجتماعی، اقتصادی و محیطی شهرهای بزرگ بودند، این نظریه نه فقط در کشورهایی که به سرعت شهرنشین شدند، بلکه برای اهدافی همچون ایجاد قطب رشد، جذب سرریزهای جمعیتی، انتقال مراکز سیاسی - اداری، عدم تخریب زمینهای کشاورزی، توسعه نواحی عقب مانده و... به کار گرفته شد(اسماعیل زاده، 1382: 2).
در کشور ما گذار از اقتصاد کشاورزی به اقتصاد صنعتی موجب پایه گذاری صنایع سنگین و نیمهسنگین در مناطق شهری بزرگ و دگرگونی ساختار اقتصادی - اجتماعی این شهرها شده است. از این رو ایجاد شهرهای جدید به عنوان جاذب بخشی از جمعیت و فعالیتهای اقتصادی و کاهش مشکلات زیستمحیطی مادرشهرها، اندیشه و اجراشد (ارشدی، 1376: 8). به عبارتی در ایران نیز مانند بسیاری از کشورهای جهان ایجاد شهرهای جدید درکنار شهرهای بزرگ و پرجمعیت به عنوان یکی از راهحلهای اساسی و مناسب برای کاهش و رفع معضلات و مشکلات شهری این کلانشهرها مورد توجه قرار گرفته و در اطراف تعدادی از شهرهای بزرگ طراحی و اجرا گردیدهاند. در همین راستا شهر جدید مهاجران نیز در کنار شهر اراک احداث گردید تا این شهر را از مشکلات فوقالذکر و برخی مشکلات ویژه رها سازد. اکنون بعد از سپری شدن یک دوره حدوداً 25 ساله از آغاز این سیاست، فرصت مناسبی برای ارزیابی عملکرد این نوشهرها فراهم شده است. براین اساس در مقالۀ حاضر، شهر جدید مهاجران مورد مطالعه قرارگرفته و تلاش شده تا میزان موفقیت این شهر در جذب جمعیت پیش بینی شده، ارزیابی شود.
اهداف مطالعه
هر تحقیقی که صورت میگیرد در پی پاسخگویی به نیاز و دستیابی به اهداف و مقاصدی خاص است. تحقیق حاضر نیز از این قائده مستثنی نیست. هدف اصلی این مطالعه ارزیابی عملکرد جمعیت پذیری شهر مهاجران و تعیین عوامل موثر در موفقیت یا عدم موفقیت آن از دیدگاه شهروندان و ساکنان شهر است. به عبارتی تحقیق حاضر به دنبال پاسخگویی به سوالات ذیل است.
- آیا شهر جدید مهاجران توانسته است در جذب جمعیت پیش بینی شده در دورههای زمانی معین موفق عمل کند؟
- در صورت موفقیت یا عدم موفقیت این شهر در جذب جمعیت پیش بینی شده علل و عوامل آن چه بوده و هست؟
پاسخهای فرضی که با توجه به بررسی‌های اولیه انجام گرفته برای پرسش‌های فوق متصور است به قرار زیر هستند.
- شهر جدید مهاجران نتوانسته است در جذب جمعیت پیش بینی شده موفق عمل کند.
- عدم رضایتمندی مردم از دسترسی به خدمات و کاربریهای شهری در عدم جذب جمعیت پیش بینی شده برای شهر موثر باشد.
- عدم رضایتمندی مردم از خدمات مربوط به حمل و نقل شهری به ویژه حمل ونقل بین شهری در عدم جذب جمعیت پیش بینی شده برای شهر موثر باشد.
ادبیات و پیشینه مطالعه
شهرهای جدید موضوعی است که هم در سطح ملی و هم در سطح بین المللی، در ده‌های اخیر مطالعات و تحقیقات نسبتاً زیادی درباره آن صورت پذیرفته است که هریک جنبه خاص از این موضوع را مورد بررسی قرار دادهاند. اما در مورد ارزیابی عملکرد این شهرها تحقیقات انجام شده در ایران بسیار اندک است.
«زیاری» در مقالهای با عنوان «برنامهریزی و کارکرد شهرهای جدید در ایران » شهرهای جدید ایران را در دو دوره زمانی قبل و بعد از انقلاب اسلامی بررسی نموده و فرآیند برنامه ریزی و همچنین عملکرد این شهرها را ارزیابی کرده است (زیاری، 2006: 412). «قرخلو و عابدینی» در مقالهای با عنوان «ارزیابی چالشها و مشکلات شهرهای جدید و میزان موفقیت آنها در ایران، مورد مطالعه موردی: شهر جدید سهند»، با بررسی چالشهای موجود در شهر جدید سهند، به این نتیجه رسیدهاند که در مجموع این شهر جدید یک شهر ناموفق می‌باشد. در نهایت آنان با استفاده از تکنیک SWOT به ارائه راهکارهایی در جهت بهبود وضعیت این شهر جدید پرداختهاند(قرخلو و عابدینی، 1386: 1). «زبردست و جهانشاهلو» نیز در مقالۀ «بررسی عملکرد شهر جدید هشتگرد در جذب سر ریز جمعیت» به این نتیجه رسیده اندکه، هرچند این شهر جدید از نظر زمانی از برنامههای پیش بینی شده عقب است، اما نقش و عملکرد پیش بینی شده برای آن در جذب سرریزجمعیت کلانشهرهای تهران و کرج و تأمین مسکن، هرچند باروندی کند، به طور نسبی در حال تحقق است(زبردست و جهانشاهلو، 1386: 5). «وارثی و همکاران» در مقالۀ« تحلیلی از وضعیت شهر جدید رامشار (با تأکید بر عدم جمعیت پذیری) »، با توجه عدم موفقیت شهر جدید رامشار در زمینه جمعیت پذیری در افق طرح، به بررسی علل و عوامل موثر در عدم موفقیت این شهرجدید در امرجذب جمعیت پرداخته و در نهایت نیز پیشنهادایی برای جذب جمعیت و تولید سرمایه در این شهر ارائه نموده اند(وارثی و همکاران، 1387: 47). «قرخلو و پناهنده خواه» طی مقالهای با عنوان «ارزیابی عملکرد شهرهای جدید در جذب جمعیت کلان شهرها (مطالعه موردی: شهرهای جدید اطراف تهران)»، شهرهای جدید مسکونی شده اطراف تهران(هشتگرد، پردیس، پرند و اندیشه) را با استفاده از روش «امتیاز استاندارد شده» در مورد جذب جمعیت پیش بینی شده آنها در افق زمانی مشخص، ارزیابی نمودهاند. نتایج این تحقیق نشان میدهد که شهرهای جدید مذکور در جذب جمعیت پیش بینی شده وضعیت یکسانی نداشته‌اند (قرخلو و پناهنده خواه، 1388: 17). «بزی و افراسیابی راد» نیز طی مقالهای با عنوان «سنجش و ارزیابی میزان موفقیت و کارایی شهرهای جدید (مطالعه موردی: شهر جدید صدرا)» عملکردهای مختلف شهر جدید صدرا را مورد ارزیابی قرار دادهاند. نتایج این تحقیق نیز حاکی از آن است میزان رضایت و تمایل به اقامت دائم در میان شهروندان این شهر پایین بوده و رابطه معناداری مابین مدت اقامت و احساس تعلق مکانی، کاسته شدن مشکلات و تمایل به ماندن دائم، تسهیلات و تجهیزات شهری و میزان رضایتمندی شهروندان وجود دارد (بزی و افراسیابی راد، 1388: 111). مطالعه حاضر نیز به منظور تحلیل و بررسی میزان تحققپذیری عملکرد جمعیت پذیری شهر جدید مهاجران و عوامل موثر بر آن از دیدگاه شهروندان این شهر انجام پذیرفته است.
مبانی نظری
شهرهای جدید اجتماعی خوداتکا هستند، با جمعیت و مساحت مشخص، فاصلهای معین از مادرشهر، برنامهریزی از پیش تعین شده، اهداف معین و هچنین برخوردار از تمام تسهیلات لازم برای یک محیط مستقل. معمولا شهرهای جدید برای تمرکز زدایی کالبدی، اقتصادی و اجتماعی در ناحیه شهری شهرهای بزرگ طراحی می‌شوند تا با وجود جاذبه نزدیکی شهرهای بزرگ جمعیت تشویق به خروج از مادر شهر شوند تا امکان اسکان به همراه اجرای برنامههای توسعه اقتصادی- اجتماعی فراهم آید. بدین ترتیب جذب سرریزهای جمعیتی، ساماندهی فضایی مادر شهر و ناحیه شهری، بهبود وضعیت محیط کار، زندگی سالم و اجتماعی کامل میسر شود. در واقع مفهوم شهرهای جدید مفهوم اجزای یک شهر در ارتباط ارگانیک با یکدیگر است (زیاری،1387: 5). از دید نکته بینان، شهر جدید سکونتگاهی است که از ابتدا به طور خود آگاه بر روی زمین بکر ساخته می شود. برای اینکه این سکونتگاه شهر جدید باشد، باید تمام تسهیلات زندگی مانند فرصتهای اشتغال را در خود فراهم کند(جان لنگ، 1386: 64). شهرهای جدید به عنوان ابزاری برای ساماندهی ساختار فضایی - کالبدی سکونتگاهها، ایجاد تعادل و توازن منطقهای، توزیع مناسب جمعیت و امکانات و اسکان پایدار و متعادل مطرح میگردند (نریمانی، 1376: 254).
براساس مادۀ یک قانون ایجاد شهرهای جدید، شهرجدید به نقاط جمعیتی اطلاق میگردد که در چارچوب طرح مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در خارج از محدوده قانونی و حریم استحفاظی شهرها (هرکدام که بزرگتر باشد) برای اسکان حداقل سی‌هزار نفر به اضافه ساختمانها و تأسیسات مورد نیاز عمومی، خدماتی، اجتماعی و اقتصادی ساکنان آن پیشبینی میشود(www.ntoir.gov.ir).
شهرهای جدید به عنوان سکونتگاههای نوپا که بر اساس برنامه ساختاری از پیش اندیشیده ایجاد شدهاند، سابقهای چند هزار ساله دارند، از موهنجودارو که بیش از چهار هزار سال قبل احداث شده است تا دولت شهرهای یونان باستان و از شهرهای دفاعی دوره رنسانس، شهرهای آرمانی قرن نوزدهم و همچنین از باغ شهرهای قرن بیستم تا زمان حاضر از جمله آنهاست (قرخلو و پناهنده خواه، 1388: 17).
فکر ایجاد شهرهای جدید به انگلیسیها نسبت داده می شود. جامعه اشتراکی توماس مور[5] در سال1518 مطرح شد، شهرهایی خیالی با توزیع منابع در مقیاس منطقهای از طریق ایجاد 54 شهر هم شکل با حق مالکیت بر زمین و خانه که همگی می‌باید مدتی از عمر خود را در مزارع و امور کشاورزی اشتغال داشته باشند. جامعه خیالی مور را می‌توان وسیلۀ مناسبی در جهت کاهش خسارات محیطی دانست که اجماع جهانی زیر نام «محیط زیست پایدار» را موجب شده است(شکویی،1383: 159) . شهرهای جدید به شیوه امروزی در پنج قاره جهان همه از سرچشمه نظریه باغشهر‌هاوارد[6] که لوئیز مامفورد[7] آن را از بزرگترین دستاوردهای بشریت در قرن بیستم میداند، سیراب می‌شوند (شکویی،1353: 1). ولی اساس نظریه باغشهر که اساساً اصلاحاتی اجتماعی بود، حتی در خاستگاه نظریه یعنی انگلستان نیز ناشناخته ماند و شکل فیزیکی شهر که در شکل دیاگراماتیک ارائه شده بود بر نظر اصلاحی اجتماعی-اقتصادی هاوارد که نظریهای بر محور تعاون بود، تحقق نیافت.
گرچه شهرهای جدید سابقهای به طولانی تاریخ بشر دارند، اما در قرون جدید حومه شهر نشینی نسبت به شهرهای جدید تقدم دارد و شهرهای جدید در پی نقد حومه نشینی به وجود آمدند. به طوری که نقد رویش بی‌رویه حومه شهری در بریتانیا در سالهای خلال جنگ، به نظام برنامهریزی و استفاده از نوشهرها انجامید (خندان، 1377: 187). افزایش مهاجرت به شهرها و به تبع آن افزایش جمعیت، شلوغی و آلودگیها و مشکلاتشهری همهگیر شده و به تبع آن زندگی در اکثر شهرهای بزرگ به گونهای غیر قابل تحمل شد. به همین علت بسیاری از برنامهریزان به فکر راهکارهایی برای کاهش این مشکلات افتادند. یکی از این راهکارها که مد نظر آرمانگرایان شهری بود، سیاست حومه نشینی بود که در ابتدا در بسیاری از کشورهای اروپای غربی و آمریکای شمالی به عنوان شیوۀ جدید زندگی در پی گسترش سیستم‌های حمل و نقل به به وجود آمد. گسترش بیش از حد حومهها در اطراف شهرها باعث شد که بسیاری از زمینهای کشاورزی و باغات حواشی شهرها از بین برود. همچنین وابستگی آنها به شهرها مشکلات زیادی را برای حومهها به وجود آورد. این امر سبب تجدید نظرهایی در سیاست‌های حومه نشینی شد. به طوری که در بسیاری از کشورهای اروپایی الگوی حومه نشینی به شکلی که وابسته به شهر مادر باشند، منسوخ شد و باتوجه به مشکلات زیادی که برای شهرها به وجود آورده بود، در بسیاری از کشورها به ویژه کشور انگلیس سیاست شهرهای جدید پیشنهاد و اجرا شد. این شهرها قرار شد، هم مزایای حومهها را داشته باشند و هم معایب حومهها را پوشش دهند به طوری که نه باعث تخریب زمینهای حاصلخیز اطراف شهرها شوند و نه به شهر اصلی وابسته باشند تا بتوانند از مشکلات شهرها بکاهند (پوراحمد و زندوی، 1388: 55). در نتیجه سیاست شهرهای جدید به اشکال مختلف بیش از نیم قرن در نظام‌های سرمایهداری، سوسیالیستی و جهان سوم به کار گرفته شده و نتایج متفاوتی به بار آورده است (خندان، 1377: 187).
مبحث شهرهای جدید به شیوه کنونی در نظام شهرسازی ایران، فرآیندی نوین و روبه تکامل محسوب میگردد (ارشدی، 1376: 1) شهرنشینی و رشد فزاینده آن محصول و معلول ساختار اقتصادی- اجتماعی در مقیاس کلان ملی است (اعتماد و دیگران، 1363: 22). در پی تحولات اجتماعی- اقتصادی، به ویژه بعد از اصلاحات ارضی و در نتیجه فروپاشی روابط سنتی تولید در روستا و آغاز مرحله بسط سرمایهداری از لحاظ شرایط خاص اقتصادی- اجتماعی و اتکای صرف به درآمدهای حاصل از صادرات نفت، شهر نشینی رشدی سریع یافت و روند شهرگرایی تشدید گردید(اعتماد و دیگران، 1363: 56). اما این رشد با توان تجهیز فضاهای شهری و گسترش زیر ساخت‌ها متناسب نبوده و مشاغل مولد مورد نیاز را ایجاد نکرد.
از مهمترین تبعات این فرایند، نابرابری و عدم تعادل در فرآیند رشد و توسعه کالبدی در مقیاس ملی و منطقهای، تمرکز جمعیت و امکانات در شهرهای بزرگ، تشدید مهاجرت از روستا به شهر و تضعیف نقش و عملکرد روستا، پیدایش مادرشهرها و کلان شهرها و ایجاد تمرکز سیاسی- اقتصادی، گسیختگی شبکه شهری و عدم تعادل در نظام اسکان جمعیت در مقیاس ملی- منطقهای، پیدایش مسائل و مشکلات زیست محیطی در شهرهای بزرگ و نزول برخی از کیفیتهای زندگی، عدم تامین مطلوب نیازهای جمعیت شهرنشین خصوصاً عدم تأمین مسکن مناسب، تمرکز مراکز تولید و اشتغال در شهرهای بزرگ و مناطق پیرامون آنها است (اذانی و نیلی آبادی، 1388: 25). ایجاد مسکن مناسب و توزیع مراکز اشتغال و تأسیسات زیربنایی و خدماتی کشور ایجاب می نمود که طرح ایجاد شهرهای جدید مورد بررسی قرار گرفته و مورد اجرا گذاشته شود. چون که ایجاد شهرهای اقماری در فاصله مناسب از شهرهای بزرگ، مناسب ترین راه حل مشکلات توسعه آنها محسوب میشد. انتقال کارگاهها و صنایع مزاحم، جذب سرریز جمعیت از طریق کانونهای اشتغال، پالایش مادرشهر، کاهش ایاب و ذهاب، جلوگیری از حاشیه نشینی، کاهش بار ترافیک مادرشهرها، استفاده از اراضی غیرزراعی، کاهش بهای تمام شده واحدهای مسکونی، جذب سرمایههای کوچک، جلوگیری از آلودگی محیط زیست نیز از اهداف عمده ایجاد شهرهای جدید بودند (نظریان، 1388: 252). تحقق تمامی این اهداف در گرو جذب جمعیت پیشبینی شده برای شهرهای جدید خواهد بود. عوامل متعددی در موفقیت شهرهای جدید برای جذب جمعیت پیشبینی شده نقش دارند که در پژوهش حاضر در پی شناسایی میزان تحقق جمعیت پیشنهادی برای شهر جدید مهاجران وعوامل موثر بر موفقیت یا عدم موفقیت کارکرد پذیرش جمعیت این نوشهر هستیم.
روش‌شناسی تحقیق
روش و رویکرد حاکم بر این پژوهش توصیفی- تحلیلی است که نتایج حاصل از آن جنبه کاربردی دارد. اطلاعات و دادههای مورد نیاز با استفاده تلفیقی از مطالعات اسنادی،کتابخانهای و مطالعات میدانی چون مصاحبه و استفاده از ابزار پرسشنامه جمعآوری گردیده است. جامعۀ آماری این پژوهش، شامل تمامی ساکنان و شهروندان شهر جدید مهاجران که بر اساس آمار جمعیتی ارائه شده از سوی دفتر برنامهریزی و تلفیق بودجه شرکت عمران شهرهای جدید در پایان سال 1388 برابر با 16 هزار نفر میشود. با توجه به گستردگی محدوده مورد مطالعه و عدم امکان جمع آوری اطلاعات از تمام جامعه آماری، اقدام به نمونه گیری شد. اگر متغیرها (سؤالات پرسشنامه) از نوع چند ارزشی باشد و اندازه جامعه نیز معلوم باشد، می‌توان از رابطه زیر برای تعیین حجم نمونه استفاده کرد (مؤمنی و فعال قیومی، 1389: 219).
در این رابطه Z مقدار احتمال نرمال استاندارد (که بر اساس جدول احتمال‌های نرمال استاندارد استخراج میشود)، a سطح خطا، انحراف معیار و دقت مورد نظر محقق در تعیین حجم نمونه است (مؤمنی و فعال قیومی، 1389: 219) که در تحقیق حاضر برابر با 0.1 در نظر گرفته شده است. با در نظر گرفتن موارد مذکور حجم نمونه به روش زیر محاسبه و معادل 169 نفر محاسبه گردید.
به منظور افزایش سطح اطمینان پژوهش، حجم نمونه به 175 نفر افزایش یافت. از مجموع پرسشنامههای جمعآوری شده 15 مورد از آنها که دارای اطلاعات ناقص بودند کنار گذاشته شد و تحلیل‌ها بر روی 160 پرسشنامه باقی مانده انجام پذیرفت. اعضای نمونه آماری نیز متناسب با حجم جمعیتی محلات نهگانۀ شهر به استفاده از روش تصادفی انتخاب شدند. اطلاعات گردآوری شده در محیط نرمافزارهای رایانه‌ای Exele و Spss مورد تحلیل قرار گرفت.
قلمرو جغرافیایی محدوده مورد مطالعه
شهر جدید مهاجران در 25 کیلومتری غرب شهر اراک و 14 کیلومتری شهر شازند، در طول جغرافیایی 49 درجه و 42 دقیقه شرقی و 34 درجه و 5 دقیقه عرض شمالی(شاملو،1373، 250) در زمینی به وسعت 1108 هکتار در شمال شبکه ارتباطی اراک ـ بروجرد و در فاصله 1 و 2 کیلومتری، مجتمع پتروشیمی و پالایشگاه هفتم ایجاد شده است. این شهر به منظور دستیابی به اهدافی همچون تأمین نیازهای سکونتی کارکنان پتروشیمی، پالایشگاه و نیروگاه حرارتی، تأمین فضای زیستی صنایع جانبی، جذب سرریز جمعیتی شهر اراک، تأمین خدمات پایۀ مجموعه سکونتگاههای پیرامون و رفع محدودیت توسعه کالبدی شهر اراک برنامه ریزی و طراحی شده است (شرکت عمران شهر جدید مهاجران، 1389: 2). براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن، جمعیت شهر مهاجران تا سال 1375، 5339 نفر و در سال 1385، 11109 نفر بوده است. لازم به ذکر است که جمعیت شهر جدید مهاجران در پایان سال 1388 برابر 16000 نفرذکر شده است (شرکت عمران شهرهای جدید، دفتر برنامه ریزی و تلفیق بودجه، 1389).
نقشه 1: موقعیت شهر جدید مهاجران در سطح کشور و استان
پحث و تحلیل یافته‌ها
بررسی زمینه و پیشینه توسعه و عمران شهر جدید مهاجران
شهر جدید مهاجران به عنوان یک نوشهر در استان مرکزی، در برخی از مطالعات انجام شده در این محدوده (طرحهای ناحیهای و جامع)، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و هریک از این طرحها بنا به مسئولیتهای خود، راهبردها و سیاستهایی را برای شهر مهاجران ارائه نمودهاند. این طرحها بنا به زمان تهیه طرح عبارتند از(مهندسان مشاور پارسوماش، 1388: 7):
- اولین طرح جامع شهر جدید مهاجران تهیه شده توسط مهندسان مشاور خدمات فنی آبادانی و مسکن(1368)
- دومین طرح جامع شهر جدید مهاجران تهیه شده توسط مهندسان مشاور پارهاس و همکاران(1376)
- طرح توسعه و عمران ناحیۀ سربند، تهیه شده توسط مهندسان مشاور زیستا(1377)
- طرح ناحیۀ اراک، تهیه شده توسط مهندسان مشاور زیستا(1380)
- طرح جامع اراک، تهیه شده توسط مهندسان مشاور زیستا(1380)
- سند راهبردی توسعه استان مرکزی 84 – 88، تهیه شده توسط سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور(1382)
- طرح تفضیلی شهر مهاجران، تهیه شده توسط مهندسان بعد تکنیک(1385).
این نوشهر توسط دفتر خدمات فنی شرکت آبادانی و مسکن در نزدیکی شهر اراک مکانیابی گردید. در سطح بندی طرحهای ناحیهای (طرح ناحیه اراک و طرح توسعه و عمران ناحیۀ سربند) شهر مهاجران، مرکز مجموعه چند حوزه روستایی در نظر گرفته شده است و مبتنی بر این سطح پیشنهادی، طرحهای ناحیهای، خدماتی را برای شهر مهاجران پیشنهاد دادهاند و چون این پیشنهادات بسیار نازل تر از سطح شهر مهاجران بوده، در مجموع راهبردها و پیشنهادات ارائه شده نتوانست هدایتگر طرحهای آتی شهر باشد. در میان طرحهای فرادست، طرح جامع شهر اراک با عنایت به راهبردهای طرحهای پیشین در بیان مناطق شهری، شهرهای مهاجران، اراک و امیرکبیر را به عنوان یک مجموعۀ شهری با مرکزیت شهر اراک مطرح میکند. طرح مذکور با کلی نگری تاکید بر تقویت طرحهای متوسط این مجموعه از جمله شهر مهاجران به منظور تمرکززدایی از شهر اصلی داشته است. هر چند راهبرد این طرح باکلی نگری همراه بوده و از ارائه راهبردهای دیگر خوداری شده است، اما چنانچه پیشنهادات طرح جامع در ارائه کاربریهای منطقهای و فرا منطقهای محقق میگردید، راهبرد کلی طرح مذکور در میان طرحهای فرادست می‌توانست، هدایتگر جهتگیری‌های شهر در آینده شده و موجب ارتقای مرتبه شهر در سطح استان میگردید. طرحهای جامع تهیه شده توسط شرکت خدمات فنی آبادانی و مسکن و مهندسان مشاور پارهاس، علاوه بر تعیین اهداف و راهبردهای کلی و ارائه نقش و وظیفه اصلی، شهر را با جزییات بیشتری مورد توجه قرار داده و پیشنهادات کالبدی را نیز برای شکل گیری و قوام آن ارائه دادهاند. مهمترین اهداف و پیش بینیهای طرحهای جامع عبارتند از:
1- برنامهریزی برای جمعیتی معادل60 هزار نفر در مرحله اول و احتمال افزایش جمعیت تا130 هزار نفرتا سال 1385، 2- جذب جمعیت سریز اراک و اختصاص 2500 واحد مسکونی به آن در مرحله اول طرح، 3- ایجاد فضایی برای زیست کارکنان پتروشیمی و پالایشگاه هفتم و اختصاص 5000 واحد مسکونی به این منظور در مرحله اول طرح، 4- تأمین فضای زیستی صنایع جنبی و اختصاص 2500 واحد مسکونی در مرحله نخست برای این هدف، 5- مرکزیت سراسری ترابری(مهندسان مشاور پارسوماش، 1388: 15).
ارزیابی میزان تحقق پذیری عملکرد جذب جمعیت شهر جدید مهاجران
مصوبه شورای عالی شهرسازی برای شهر جدید مهاجران در مرحله نخست طرح، 10000 واحد مسکونی را در مجاورت مراکز فعالیت پیشبینی نموده است. واحدهای مسکونی پیش‌بین شده با احتساب تراکم خانوار در مسکن حدود 1 الی 2/1 نفر جمعیتی معادل 50 الی 60 هزار نفر را شامل خواهد بود. به هر ترتیب جمعیت مرحله اول توسعه و عمران شهر جدید مهاجران، با توجه به شرایط کالبدی، مصوبات شورای عالی شهرسازی و امکانات ایجاد اشتغال جدید در حدود 60 هزار نفر تا افق سال 1375پیشبینی شد. این میزان جمعیت در تجدید نظرها و طرحهای بعدی شهر تا سال 1385 به میزان 130 هزار نفر افزایش یافته است. فعالیتهای اجرایی این شهر جدید از سال 1371 شروع شده است. در حالی که طرح جامع این شهر در سال 1376 به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری کشور رسیده است (ضمیمه مجله آبادی، 1378: 3). شهر جدید مهاجران مانند شهر جدید مجلسی از معدود شهرهای جدیدی است که از بدو تاسیس با هدف اسکان کارکنان صنایع جانبی آن شکل گرفتهاند، چراکه علت وجودی شهر جدید مهاجران اسکان کارکنان صنایع پتروشیمی، پالایشگاه هفتم نفت و همچنین اسکان سرریز جمعیت شهر اراک بوده است (طلاچیان، 1384: 99-98).
جدول 1: جمعیت پیش بینی شده شهر جدید مهاجران در دورههای مختلف
|
سال |
1375 |
1380 |
1385 |
|
جمعیت |
60000 |
83000 |
130000 |
منبع: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی و شهرسازی و معماری شهرهای جدید، 1384: 33
براساس پیش بینیهای جمعیتی با فرض تحقق جمعیت 60 هزار نفری پیش بینی شده برای سال 1375، در دوره 80-1375 به طور متوسط سالانه 4600 نفر و در دوره 85 – 1380 می‌بایست بطور میانگین سالانه 9400 نفر به جمعیت شهر جدید مهاجران اضافه شود.
جدول 2: متوسط سالانه افزایش و نرخ رشد مورد نیاز برای دستیابی به جمعیت پیش بینی شده
|
سال |
1375 |
1380 |
1385 |
|
میانگین سالانه افزایش جمعیت مورد نیاز |
- |
4600 |
9400 |
|
نرخ رشد مورد نیاز جهت دستیابی به جمعیت پیشبینی شده |
- |
6.71 |
9.39 |
منبع: محاسبات نگارندگان
جدول 3: میزان تحقق پذیری جمعیت شهر جدید مهاجران در سالهای مختلف
|
سال عنوان |
31/6/1377 |
31/6/1379 |
1385 |
|
جمعیت پیش بینی شده |
66900 |
76100 |
130000 |
|
جمعیت محقق شده |
3700* |
13500** |
11109*** |
|
درصد تحقق پذیری |
53/5 |
7/17 |
54/8 |
منبع: (*شیخی، 1378: 27)، (**نگهبان مروی، 1381: 61)، (***مرکز آمار ایران، 1389) و محاسبات نگارندگان
بر اساس آمار سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1385، جمعیت شهر جدید مهاجران در سال 1385 برابر 11109 نفر می باشد که نسبت به جمعیت پیش بینی شده در همان سال، میزان تحقق پذیری 54/8 درصد را نشان میدهد. لازم به ذکر است که جمعیت شهر جدید مهاجران در پایان سال 1388 برابر 16000 نفر بوده است (شرکت عمران شهرهای جدید، دفتر برنامه ریزی و تلفیق بودجه، 1389) که این تعداد جمعیت نسبت به جمعیت پیش بینی شده برای سال 1385، میزان تحقق پذیری 30/12 درصد را نشان میدهد. ناگفته پیداست که این میزان از تحقق پذیری جمعیت، بیانگر عملکرد ضعیف این شهر در جذب جمعیت پیشبینیشده است. البته لازم به ذکر است که مهاجران در تقسیم بندی کلی شهرهای جدید کشور جزء شهرهای جدید نسبتاً موفق در جذب جمعیت محسوب میشود. اما از آنجا که این شهر برخلاف اکثریت قریب به اتفاق شهرهای جدید کشور، در کنار مراکز بزرگ صنعتی مکانیابی شده و این مراکز در تأمین فرصتهای اشتغال برای ساکنین شهربسیار موثرهستند. به همین دلیل انتظار می‌رفت که عملکرد بهتری در جذب جمعیت داشته باشد. لذا با توجه به وجود مراکز بزرگ صنعتی در کنار نو شهر مهاجران به احتمال زیاد عوامل دیگری غیر از نبود امکانات اشتغال، باید منجر به این عمکرد ضعیف در پذیرش جمعیت باشد.
ارزیابی پیشنهادات طرحهای فرادست نیز نشان میدهد که در شهر جدید مهاجران به غیر از ایجاد فضایی برای سکونت کارکنان صنایع نفت و همچنین تأمین فضایی برای زیست صنایع جنبی، اهداف دیگر محقق نشده و این شهر جدید از نظر جذب جمعیت و تمرکز کاربریهای خدماتی در حد شهر و منطقه موفق نبوده و در مجموع به دلیل ضعف و نقصان خدمات، در جذب جمعیت سرریز اراک و اثرگذاری برسلسله مراتب جمعیتی استان موفق نبوده است.
یکی از عوامل موثر درعدم تحقق، بخشی از جمعیت پیش بینی شده، میتواند عدم تحقق جمعیت یک میلیون نفری پیش بینی شده برای شهر اراک در سال 1385 و در نتیجه سرریز کمتر جمعیت از این شهر باشد. اما مطئناً این موضوع به تنهایی نمیتواند عامل عدم موفقیت شهر مهاجران در جذب جمعیت پیش بینی شده باشد.
البته بیان این مطلب ضرورت دارد که نرخ رشد جمعیت شهر جدید مهاجران در 13 سال اخیر رو به افزایش بوده به طوری که نرخ رشد سالانۀ جمعیت شهر بین سالهای 85 – 1375، 6/7 درصد و بین سالهای 88 – 1385، 8/12 درصد بوده است. این افزایش در نرخ رشد سالانه جمعت، نوید عملکرد بهتر این شهر درجذب جمعیت در سالهای آینده را میدهد.
جدول 4: نرخ رشد جمعیت شهر جدید مهاجران طی سالهای 88 - 1375
|
سال |
1375 |
1385 |
1388 |
|
جمعیت |
5339 |
11113 |
16000 |
|
نرخ رشد جمعیت |
- |
7.6 |
12.8 |
منبع: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سالهای 85 و 1375، شرکت عمران شهرهای جدید(1389) و محاسبات نگارندگان
یافته‌های میدانی
به منظور بررسی میدانی و کشف دلایل عدم موفقیت شهر جدید مهاجران در جذب جمعیت پیشبینی شده و جویا شدن نظر ساکنان شهر در این خصوص، 160 نفر از شهروندان این شهر، متناسب با جمعیت محلات نهگانۀ شهر به صورت نمونهگیری تصادفی انتخاب و طی پرسشنامهای نظرات آنان جمعآوری شد. خصوصیات کلی نمونه انتخابی به شرح ذیل است.
افراد نمونه در گروه سنی 15 تا 66 سال و میانگین سنی 38 سال قرار داشته و9/71درصد پاسخگویان مرد و 1/28 درصد زن بودند. ازنظر شغلی 6/20 درصد کارمند بخش دولتی، 9/16 درصد کارمند بخش خصوصی، 16 درصد کارگر، 34/30درصد دارای شغل آزاد، 4/9 درصد بازنشسته و 8/12 سایر موارد را شامل می‌شوند. 8/38درصد از اعضای نمونه مورد بررسی قبلا ساکن شهر اراک، 3/6 درصد شهرستان اراک، 5/22 درصد شهرستان شازند،20 درصد شهرستانهای دیگر استان مرکزی و 5/12 درصد ساکن استان‌های دیگر کشور بودند. تحلیل پرسشنامههای تحقیق نشان میدهد که بیش از 50 درصد پاسخگویان ظرف مدت 5 سال اخیر به این شهر مهاجرت کردهاند.
میزان و دلایل رضایت و عدم رضایت شهروندان شهر جدید مهاجران از سکونت در این شهر
نتایج تحلیل پرسشنامهها حاکی از آن است که 8/64 درصد از پاسخگویان از سکونت خود در شهر مهاجران اظهار رضایت کرده و 3/35 درصد از سکونت خود در این شهر ناراضی بودهاند. شهروندان مهاجرانی که از سکونت در این شهر اظهار رضایت کردهاند، دلایل اصلی خود را به ترتیب، نزدیکی این شهر به محل کارشان(3/27درصد)، احساس آرامش بیشتر در این شهر نسبت به محل سکونت سابق خود(4/21 درصد)، ارزانی قیمت زمین و مسکن (7/7 درصد)، هزینههای کمتر زندگی در این شهر(8/2 درصد) و 6/5 درصد نیز دلایل دیگر را موجب راضایت خود از زندگی در شهر مهاجران میدانند.
از مجموع 3.35 درصد ناراضیان سکونت در این شهر، 8/25 درصد عدم ارائه خدمات مناسب شهری را دلیل نارضایتی خود ذکر کردهاند. این امر بیانگر لزوم تقویت بیش از پیش میزان و کیفیت خدمات شهری در شهرهای جدید به منظور کسب رضایتمندی بیشتر شهروندان و درنتیجه جذب جمعیت بیشتر است.
نمودار 1: دلایل رضایت مندی شهروندان مهاجرانی از سکونت در این شهر
منبع: مطالعات میدانی
شهرهای جدید برای اینکه بتوانند جمعیت پیشنهادی را جذب کنند، به بیان بهتر برای اینکه بتوانند ساکنان شهر و یا هر مکان دیگری را که مدت‌ها در آن زندگی کرده و به آن انس گرفته و حس تعلق به آن مکان دارند را مجاب نمایند که از شهر و دیار خود دل کنده و به این نوشهرها سفر کنند، باید امکانات و خدمات بهتر و بیشتری نسبت به شهرها موجود ارائه دهند. اما برخی از عوامل دیگری که منجر به ایجاد حس عدمرضایت در برخی از پاسخگویان نسبت به سکونت در نوشهر مهاجران شده، به ترتیب، هزینۀ بالای اجاره یا خرید مسکن، هزینۀ بالای تأمین نیازهای زندگی، دوری از محل کار و برخی موارد دیگر است.
نمودار 2: دلایل عدم رضایت شهروندان مهاجرانی از سکونت در این شهر
منبع: مطالعات میدانی
در سوال دیگری از پاسخگویان خواسته شد که مزایای زندگی در شهر مهاجران را بیان کنند که 45 درصد پرسش شوندگان نزدیکی به محل کار و 5/42 درصد داشتن زندگی توأم با آرامش را به عنوان اصلیترین مزایای این شهر جدید ذکر کردهاند. دلیل این امر میتواند ازیک سو فاصله مناسب شهرجدید مهاجران نسبت به شهر اراک به عنوان مادر شهر منطقه و از سوی دیگر مکان یابی پتروشیمی، پالایشگاه هفتم نفت و نیروگاه حرارتی به عنوان مراکز اصلی ایجاد اشتغال به ویژه اشتغال در بخش صنعت، در نزدیکی این شهر باشد. ناگفته پیداست که جهت حفظ این مزیت و تشویق جمعیت بیشتر جهت اسکان در این نوشهر می‌بایست صنایع و مراکز اشتغال جدیدی ایجاد شود. از مزایای دیگر شهر مهاجران که پاسخگویان به آن اشاره کردهاند، داشتن آب و هوای سالم، نزدیکی به شهرهای اطراف و داشتن زندگی با امنیت بالاست.
نمودار3) مزایای زندگی در شهر جدید مهاجران از دیدگاه ساکنان آن
منبع: مطالعات میدانی
شکی نیست موفقیت در دستیابی به اهداف و خواستههای هر ارگان و سازمانی در گرو مدیریت مطلوب آن سازمان است. پر واضح است که شهرها نیز از این قائده مستثنی نبوده و برای اجرای مطلوب طرحهای پیشنهادی و دسترسی به اهداف پیشبینیشده، نیازمند مدیریتی کارآمد هستند. امروزه بهترین نوع مدیریت شهری، مدیریت همراه با مشارکت مردمی تلقی میشود، زیرا عالمان شهری امروزه بر این باورند که مردم در مقابل چیزهایی که در آن مشارکت داشته باشند، احساس مسئولیت و تعلق خاطر بیشتری خواهند داشت. به همین جهت در عصر حاضر میزان مشارکت مردم در مدیریت شهری از معیارهای اصلی مدیریت مطلوب محسوب میشود.
طی سوال دیگری از اعضای نمونه مورد مطالعه خواسته شد تا میزان رضایت خود از ارائه خدمات شهری در نوشهر مهاجران را بیان کنند. کمتر از 50 درصد از پرسش شوندگان از این موضوع راضی بوده و عملکرد خدماترسانی شهری را متوسط به بالا ارزیابی کردهاند.
نمودار 4: وضعیت ارائه خدمات شهری از سوی مدیریت شهری از دیدگاه شهروندان شهر جدید مهاجران
منبع: مطالعات میدانی
- تحلیل وضعیت دسترسی به امکانات و خدمات شهری و تأتیر آن در جذب جمعیت
از آنجا که برنامهریزی شهرهای جدید به نوعی شهرسازی مقدم بر شهرنشینی است، مکان یابی و جایگزینی انواع کاربریهای شهر مسلماً متفاوت و به تبع راحتتر از شهرهای موجود است. زیرا در برنامهریزی شهرهای موجود، برنامه ریزان در بسیاری موارد با برخی ناسازگاریها و عدم تناسب مابین کاربریها با یکدیگر و با محل کاربری مواجه هستند که گاهاً تغییر و تعدیل چنین مسائلی هزینههای گزافی را برای برنامهریزان، مسئولان و برای مردم به بار می‌آورد. اما در برنامهریزی شهرهای جدید چنین مشکلات کمتر مشاهده میشود. و برنامه ریزان می‌توانند با رعایت بعضی اصول، معیار‌ها و استانداردها و با در نظر داشتن توانها و محدودیتها، محل کاربریهای مختلف را متناسب ظرفیتهای محل و سازگار با کاربریهای دیگر، مکان یابی نموده و موجبات دسترسی سریع و مناسب، آسایش، امنیت، رفاه و رضایت شهروندان را فراهم نمایند. با آگاهی از این مهم و به منظور ارزیابی وضعیت دسترسی مردم به کاربریهای اصلی درون شهری شهر جدید مهاجران، از پرسش شوندگان خواسته شد تا وضعیت دسترسی به هر یک از این کاربریها را در یک طیف پنج گزینهای ارزیابی کنند. تحلیل پرسشنامهها نشان داد که کیفیت دسترسی به کاربریهای این نوشهر از دیدگاه ساکنان آن یکسان نیست. به گونهای که وضعیت دسترسی به کاربریهای مذهبی، تجاری، آتش نشانی و اورژانس بالاتر از متوسط برآورد شد. در این بین میزان رضایت از دسترسی به مساجد و مراکز مذهبی با میانگین 3.92 از مجموع 5 امتیاز، از همه کاربریها بیشتر است و بیش از 60 درصد پاسخگویان دسترسی به این کاربری را خوب و بسیاری خوب ارزیابی کردهاند. اما از دیدگاه پاسخگویان، دسترسی به کاربریهای فرهنگی، پارکها و فضاهای سبز و کاربریهای آموزشی پایینتر از متوسط و دسترسی به کاربریهای ورزشی و تفریحی نزدیک به ضعیف برآورد شده است.
جدول 5: وضعیت کیفیت دسترسی به انواع کاربریها از دیدگاه شهروندان شهر جدید مهاجران
|
وضعیت دسترسی
مراکز خدماتی |
بسیار ضعیف (1) |
ضعیف (2) |
متوسط (3) |
خوب (4) |
بسیارخوب(5) |
میانگین وضعیت دسترسی (5 - 1) |
|||||
|
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
||
|
مسجد و اماکن مذهبی |
0 |
1 |
11 |
6.98 |
43 |
26.9 |
54 |
33.8 |
52 |
32.5 |
3.92 |
|
کتابخانه و اماکن فرهنگی |
48 |
30 |
46 |
28.8 |
34 |
21.3 |
24 |
15 |
8 |
5 |
2.36 |
|
پارک و فضاهای سبز |
15 |
9.4 |
35 |
21.9 |
61 |
38.1 |
35 |
21.9 |
14 |
8.8 |
2.99 |
|
مراکز آموزشی |
15 |
9.4 |
40 |
25 |
64 |
40 |
37 |
23.1 |
4 |
2.5 |
2.84 |
|
مراکزتجاری |
11 |
6.9 |
34 |
21.3 |
56 |
35 |
53 |
33.1 |
6 |
3.8 |
3.06 |
|
مراکز ورشی و تفریحی |
61 |
38.1 |
47 |
29 |
36 |
22.5 |
11 |
6.9 |
5 |
3.1 |
2.08 |
|
آتش نشانی و مراکز اورژانسی |
12 |
7.5 |
32 |
20 |
38 |
23.8 |
61 |
38.1 |
17 |
10.6 |
3.24 |
|
میانگین وضعیت دسترسی به مراکز خدماتی مختلف شهری |
2.93 |
||||||||||
منبع: مطالعات میدانی
این نتایج نشان میدهد که در کل رضایتمندی از دسترسی به کاربریهای شهری در میان شهروندان نوشهر مهاجران در سطح مناسبی نیست. علت این مسأله میتواند کمبود و یا مکان یابی نامناسب این کاربریها باشد. که در هر دو صورت مطلوب نیست. پرواضح است این امر میتواند در رضایتمندی، حس تعلق، شکل تبلیغ شهر از جانب ساکنین و بدون شک در جمعیت پذیری شهر مؤثر باشد. بنابرین جای دارد برنامه ریزان، مدیران و مسئولان شهر توجه شایستهتری به این مهم نمایند. بیش از 80 درصد از اعضای نمونه مورد مطالعه اظهار داشتهاند که معمولا جهت تامین نیازهای سرگرمی و تفریحی، خرید و ... به شهرهای دیگر به ویژه به شهر اراک سفر میکنند، هرچند بخشی از این سفرها به خصوص سفر به اراک تا حدودی به عنوان مادرشهر منطقه، طبیعی است، اما میزان مسافرت بیش از هشتاد درصدی برای یک نوشهر مستقل مناسب نیست.
نمودار 5: میزان مراجعه شهروندان شهر جدید جهت تفریح، خرید و... به شهرهای دیکربه درصد
منبع: مطالعات میدانی
درنهایت از پرسش شوندگان خواسته شد تا مهمترین اقداماتی را که مسئولین به منظور رفع مشکلات شهر و جذب جمعیت بیشتر می‌توانند انجام دهند را مشخص کنند. بررسی پاسخ‌ها، نشان داد که شهروندان این شهر به ترتیب افزایش مراکز آموزشی، خدماتی و بهداشتی(1/33 درصد)، کاهش هزینههای خرید زمین و مسکن (6/28درصد)، بهبود امکانات حمل و نقل به ویژه حمل و نقل برون شهری(1/20درصد) و ایجاد مراکز اشتغال(9.6درصد) را به عنوان راهکارهای حل مشکلات و به تبع آن جذب جمعیت بیشتر برای شهر جدید مهاجران میدانند.
نمودار 6: مهم ترین اقدامات دولت جهت رفع مشکلات شهر و جذب جمعیت بیشتر از دیدگاه شهروندان شهر جدید مهاجران
منبع: مطالعات میدانی
پاسخهای پرسش شوندگان نشان میدهد که نوشهر مهاجران برخلاف اکثر شهرهای جدید کشور، از نبود مراکز شغلی چندان در رنج نیست، شکی نیست وجود پتروشیمی، پالایشگاه نفت و نیروگاه برق به عنوان مراکز صنعتی بزرگ مولد شغل، در این زمینه موثر است. اما مطمئناً ایجاد مراکز صنعتی جانبی، ساماندهی مراکز شغلی خدماتی و استفاده بهینه از امکانات و زمینهای کشاورزی منطقه، میتواند از حادتر شدن مشکل بیکاری با افزایش جمعیت در آینده جلوگیری کند. اما در مورد مشکل حمل و نقل برونشهری این نوشهر از آنجا که بیشتر این سفرها به مقصد شهر اراک صورت میگیرد و وسیله اصلی سفر به این شهر اتوبوسهای خط واحد است، بیشترین گلایه مردم از نداشتن ساعات حرکت این اتوبوس‌ها است که برنامه ریزی سفر برای شهروندان را مشکل میکند.
اقدامات در دست مطالعه و اجرا از سوی شرکت عمران شهر
قطار برون شهری اراک – مهاجران
موضو ع حمل و نقل از جمله مهمترین مسائل مطرح در برنامه ریزی شهری و مکانیابی شهرهای جدید است. لیکن به منظور دسترسی سریع و ایمن شهروندان مهاجرانی به شهر اراک طرح اتصال مهاجران به اراک از طریق پیوستن به راه آهن سراسری در دستور کار برنامه ریزان شهر قرار گرفت و هم اکنون در حال انجام است. این خط دارای سه ایستگاه در اراک، پتروشیمی و مهاجران است (شرکت عمران شهر جدید مهاجران، 1389: 6).
طرح مسکن مهر
مطابق بند (د) تبصره 6 قانون بودجه سال 86 در راستای حصول عدالت اجتماعی و توانمندسازی گروههای کم درآمد، وزارت مسکن و شهرسازی موظف گردید، به منظور کاهش قیمت واحدهای مسکونی، زمین مناسب را به صورت اجاره بلند مدت تا 99 سال در چارچوب حق بهره برداری از زمین به اعضای واجد شرایط تعاونیها و افراد واجد شرایط، واگذار نماید. در این طرح جهت آماده سازی زمین و ساخت مسکن تسهیلاتی نیز اعطا میشود. بر این اساس 98 هکتار از اراضی شهر جدید مهاجران به مسکن مهر اختصاص یافته است، که در این راستا شرکت عمران شهر جدید مهاجران با هماهنگی شرکت جهاد نصر استان مرکزی اقدام به تهیه طرح آماده سازی اراضی مذکور نموده و طرح مذکور در شورای شهرسازی استان به تاریخ 12/ 8/ 1387، به تعداد 7500 واحد مسکونی در قالب گروههای 3 تا 5 نفره به تصویب رسیده است. هم اکنون انجام عملیات آماده سازی و ساخت مطابق طرح مصوب با نظارت شرکت عمران در دست انجام است(شرکت عمران شهر جدید مهاجران، 1389: 9).
سایر طرحها
مجتمع اداری - تجاری مهاجران در 2 فاز که هر فاز شامل واحدهای اداری – تجاری متنوع در ابعاد مختلف می‌باشد، از دیگر طرحهای در حال انجام در شهر جدید مهاجران است. هرفاز این مجموعه دارای 5000 متر مربع زیربنا در قالب 3 طبقه و زیرزمین است. مجموعۀ مذکور به عنوان جزئی از پرژه طراحی شهری میدان مرکزی، توسط مهندسان مشاور دارای صلاحیت، طراحی و در فازهای مختلف مورد تصویب قرار گرفته است(شرکت عمران شهر جدید مهاجران، 1389: 4).
از دیگر طرحهای در دست انجام، مجتمع خدماتی - رفاهی مهاجران است که به عنوان یک مجتمع خدماتی بین راهی طراحی شده و از سال 1384 در دستور کار شرکت عمران شهر قرار گرفته است. این طرح شامل کاربری‌هایی چون پمپ بنزین، فروشگاه، رستوران، مسجد، سرویس بهداشتی عمومی، تعمیرگاه، کمپینگ، ایستگاه وسایل نقلیه، پارکینگ، محل بازی کودکان و محوطه سازی است که بخشی از طرح به مرحله اجرا درآمده است(شرکت عمران شهر جدید مهاجران، 1389: 8).
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
پس از انقلاب کشاورزی ایجاد شهرها، دومین انقلاب عظیم در فرهنگ انسان بود. در حقیقت، تغییر در واکنشهای انسانها نسبت به هم و نسبت به محیط، به تحول اجتماعی و دگرگونی فضایی امکان داد که نمود عینی آن به صورت یک پدیدۀ نو که اصطلاحا شهر نامیده شد، نمایان گردید. در دورههای مختلف تاریخی، در اقصی نقاط دنیا شهرهایی با اهداف مختلف احداث شدهاند که آنها را می‌توان شهرهای جدید نامید. شهرهای جدید پس از جنگ جهانی دوم الگویی برای کمک به حل مشکلات اجتماعی، اقتصادی و محیطی شهرهای بزرگ بودند، این نظریه نه فقط در کشورهایی که به سرعت شهرنشین شدند، بلکه در کشورهای متفاوت و برای اهداف مختلف به کار گرفته شد. در ایران نیز مانند بسیاری از کشورهای جهان ایجاد شهرهای جدید درکنار شهرهای بزرگ و پرجمعیت به عنوان یکی از راه حل‌های اساسی و مناسب جهت کاهش و رفع معضلات و مشکلات شهری این کلان شهرها مورد توجه قرار گرفته و در اطراف تعدادی از شهرهای بزرگ طراحی و اجرا گردیدهاند. شهر جدید مهاجران نیز در 25 کیلومتری غرب اراک احداث شد، تا این شهر را از مشکلات بیان شده و برخی مشکلات ویژه رها سازد. مهاجران به عنوان یک نوشهر در استان مرکزی، در برخی از مطالعات انجام شده در این محدوده(طرحهای ناحیهای و جامع)، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است و هریک از این طرحها بنا به مسئولیتهای خود، راهبردها و سیاستهایی را برای شهر مهاجران ارائه نمودهاند. بر اساس آمار سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1385، جمعیت شهر جدید مهاجران در سال 1385 برابر 11109 نفر بوده است که نسبت به جمعیت پیشبینیشده در همان سال، میزان تحقق پذیری 54/8 درصد را نشان می دهد. لازم به ذکر است که جمعیت شهر جدید مهاجران در پایان سال 1388 برابر 16000 نفر بوده است که این تعداد جمعیت نسبت به جمعیت پیشبینیشده نهائی در سال 1385، میزان تحقق پذیری 30/12 درصد را نشان میدهد. ناگفته پیداست که این میزان از تحقق پذیری جمعیت پیش بینی شده، بیانگر عملکرد ضعیف این شهر در جذب جمعیت پیشنهادی در از نظر آماری است. ارزیابی پیشنهادات طرحهای فرادست نیز نشان میدهد که در شهر جدید مهاجران به غیر از ایجاد فضایی برای سکونت کارکنان صنایع نفت و همچنین تأمین فضایی برای زیست صنایع جانبی، اهداف دیگر محقق نشده و شهر جدید مهاجران از نظر جذب جمعیت و تمرکز کاربریهای خدماتی در حد شهر و منطقه موفق نبوده و در مجموع به دلیل ضعف و نقصان خدمات، در جذب جمعیت سرریز اراک و اثر برسلسله مراتب جمعیتی موفق نبوده است.
نتایج حاصل از تحلیل پرسش نامهها نیزحاکی از آن است که 8/64 درصد از پاسخگویان از سکونت خود در این شهر راضی و 3/35 درصد از سکونت خود در این شهر ناراضی بودهاند. دلایل اصلی رضایت شهروندان به ترتیب، نزدیکی این شهر به محل کارشان، احساس آرامش بیشتر در این شهر نسبت به محل سکونت سابق خود، ارزانی قیمت زمین و مسکن، هزینههای کمتر زندگی در این شهر و برخی دلایل دیگر ذکر شدهاست. اما از مجموع 3/35 درصد ناراضیان سکونت در این شهر، 8/25 درصد عدم ارائه خدمات شهری مناسب را دلیل نارضایتی خود ذکر کردهاند. همچنین بیش از 60 درصد از پاسخگویان از چگونگی ارائه خدمات شهری رضایت نداشتند. همه این موارد به همراه عدم موفقیت در جذب جمعیت سرریز اراک، همچنین عدم تحقق جمعیت پیشبینی شده برای اراک، می‌توانند به عنوان عوامل موثر در عدم موفقیت شهر جدید مهاجران در جذب جمعیت پیشنهادی، باشند. در نهایت از پرسش شوندگان خواسته شد تا مهم ترین اقداماتی را که مسئولین به منظور رفع مشکلات شهر و جذب جمعیت بیشتر باید انجام دهند را بیان کنند. بررسی پاسخهای به دست آمده، نشان داد که شهروندان این شهر به ترتیب افزایش مراکز آموزشی، خدماتی و بهداشتی، کاهش هزینههای خرید زمین و مسکن، بهبود امکانات حمل و نقل به ویژه حمل و نقل برون شهری و ایجاد مراکز اشتغال را به عنوان را حل رفع مشکلات و جذب جمعیت مطلوب برای شهر میدانند. البته شرکت عمران شهر جدید مهاجران نیز اقداماتی مانند، تصویب واجرای قطار برون شهری اراک - مهاجران، تصویب و اجرای طرح مسکن مهر، احداث مجتمع اداری – تجاری و مجتمع خدماتی - رفاهی در دست مطالعه و اجرا دارد که تا حدود زیادی متناسب با نیاز و خواستههای شهروندان بوده و به احتمال زیاد روند جمعیت پذیری شهر را در آینده مطلوبتر خواهد نمود.
)
