Document Type : Original Article
Authors
دانشگاه خوارزمی تهران
Abstract
Keywords
مقدمه
طرح مساله و ضرورت آن
اساساً حوزه‌های روستایی به عنوان قاعده نظام سکونت و فعالیت ملی، نقش اساسی در توسعه ملی ایفا می‌کنند، چرا که توسعه پایدار سرزمین در گرو پایداری فضاهای روستایی در ابعاد مختلف می‌تواند نقش مؤثری در توسعه منطقه‌ای و ملی داشته باشد (رضوانی،1383: 2-1). دهیاری‌ها و بررسی عملکرد آنها در توسعه روستایی یکی از موضوعات مهم در حوزة مدیریت روستایی است. از زمان شکل گیری دهیاری‌ها تاکنون حدود یک دهه گذشته است؛ حال پس از گذشت یک دهه از فعالیت دهیاری‌ها، ارزیابی و تحلیل عملکرد آنها در دستیابی به اهداف توسعه روستایی مسئله‌ای مهم و قابل بررسی است (خسروی، 1357). بدین منظور و نیز مطابق با اقداماتی که می‌تواند در توسعه هماهنگ و موزون فعالیتهای کشاورزی، صنعتی و خدماتی از طریق توزیع مناسب جمعیت و استقرار بهینه خدمات در روستا و در نهایت توسعه روستا و منطقه موثر باشد، نیاز به حضور مدیریت محلی احساس می‌شود که برای تمشیت امور و برنامه‌ای با چارچوب مشخص که به بررسی و شناسایی مشکلات روستا و رفع آنها با اتخاذ بهترین راه حل ممکن بپردازد، ضروری به نظر می‌رسد. چنانچه آلبرت واترسون توسعه روستایی را فعالیتهایی مرکب از بخش‌های متعدد می‌داند که مهمترین آنها حصول عواید اقتصادی و رفاه اجتماعی برای هر فرد روستایی است (تودارو، 1364: 136). بررسی مدیریت روستایی در ایران نشان می‌دهد که تحولات زیادی در این زمینه رخ داده و مدیریت روستایی محلی همواره فراز و نشیب‌های زیادی را پشت سر گذاشته است. فروپاشی نظام مدیریت روستایی سنتی و عدم جایگزینی مدیریت نوین (قبل از انقلاب)، برگزاری انتخابات شوراهای اسلامی روستایی بلافاصله پس از پیروزی انقلاب اسلامی، برگزاری انتخابات سراسری شوراهای اسلامی شهر و روستا در سال ۱۳۷۷، تصویب قانون تاسیس دهیاری‌های خودکفا، تصویب قانون تجمیع عوارض و اختصاص ۳۰ درصداز عوارض متمرکز به روستاها) ایجاد بستر مناسب برای تشکیل دهیاری در روستاها (سرفصل‌های اصلی تحولاتی است که در این خصوص روی داده است. در روند تحول مدیریت روستایی، ایجاد زمینه برای شکل گیری دهیاری‌ها رفع خلأ وجود سازوکار اجرای فعالیتهای اجرایی در روستا در کنار شوراهای اسلامی روستایی (به عنوان مرجع تصمیم گیری و نظارتی در روستا) و اختصاص بخشی از عوارض متمرکز، فصل نوینی را در مدیریت روستایی گشوده است (بدری، 1386: 19). اکنون که از تصویب قانون تاسیس دهیاری‌ها و اختصاص ۳۰ درصد عوارض متمرکز به روستاها چند سالی می‌گذرد و به پشتوانه این قوانین مدیریت روستایی به طورنسبی قوام گرفته است، ضروری است عملکرد این نهاد مردمی مورد بررسی قرار گرفته تا زمینه مناسبی برای افزایش توانمندی‌ها و رفع کاستی‌ها فراهم شود. بررسی فرآیند تحول مدیریت روستایی در ایران نشان می‌دهد که همواره راهبردهای منتخب مبتنی بر آزمون و خطا بوده و فقدان یک مشی سازمانده در درازمدت کاملاً محرز و مشهود است. با وجود این، استقرار دهیاری‌ها در روستاها زیر نظر شورای اسلامی روستایی به عنوان نهاد اجرایی مرحله تکاملی فراز و نشیب تحول مدیریت روستایی است. بنابراین ایجاد زمینه برای توفیق مدیریت روستایی و استمرار حیات مدیریت شورایی در تصمیم گیری و تمرکز در اجرا خواهد بود. در این برهه از روند تکاملی مدیریت روستایی محلی، ضروری است که با بررسی عملکرد مدیریت روستایی و نوع رابطه دهیاران با شوراهای اسلامی روستایی و هر دو (نهاد مدیریت روستایی محلی) با مردم، زمینه لازم را برای شناخت نقاط قوت و ضعف مدیریت روستایی فراهم نمود تا بستر لازم برای افزایش کارایی مدیریت روستایی ایجاد شود (افتخاری، 1386: 112).
هدف تحقیق
هدف اصلی این پژوهش بررسی و ارزیابی میزان عملکرد دهیاری‌ها در روند مدیریت و توسعه روستاهای شهرستان همدان و همچنین تعیین مهمترین شاخص‌های موثر در ارزیابی عملکرد دهیاری‌ها در بخش‌های مختلف اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، خدماتی و عمرانی که با تشکیل دهیاری‌ها انجام گرفته، است.
روش تحقیق
پژوهش حاضر از نوع تحقیق کاربردی و از نظر روش تحقیق تحلیلی- توصیفی و به صورت مطالعه اسنادی- کتابخانه‌ای و میدانی است. در مرحله اول به منظور گردآوری اطلاعات و داده‌های مورد نیاز در این پژوهش از روشهای مطالعات میدانی استفاده شده است و روش میدانی مبتنی بر پرسشنامه به روش دلفی مربوط به دهیاران روستاهای شهرستان همدان است. برای تعیین اعتبار پرسشنامه مربوط به دهیاران تعداد 61 پرسشنامه بین دهیاران روستاهای دارای دهیاری شهرستان همدان توزیع گردید. در مرحله دوم با تهیه پرسشنامه‌ای جداگانه برای وزن دهی به شاخص‌های چهارگانه مورد مطالعه در این پژوهش وتوزیع آن بین متخصصان به منظور مقایسه این شاخص‌ها با همدیگر اقدام گردید و با عنایت به درجه اهمیت و اولویت‌های اختصاص یافته به شاخص‌های فوق برای بررسی نقش عملکرد دهیاران در توسعه روستاهای شهرستان همدان در دو بخش مرکزی و شراء اقدام به بکارگیری از مدل ارزیابی چند معیاری(AHP) گردید.
پیشینه تحقیق
در زمینه مدیریت روستایی و مسائل مربوط به این بخش از جامعه روستایی از جمله دهیاری‌ها، پژوهش‌هایی به شرح زیر انجام گرفته است.
رکن الدین افتخاری (1386)، در مقاله‌ای با موضوع نگرشی نو به مدیریت روستایی با تأکید بر نهادهای تأثیرگذار به تعاریف مختلف توسعه و مدیریت روستایی پرداخته و سپس مدیریت روستایی را از ابعاد مختلف توسعه پایدار ازجمله بعد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی مورد بحث قرار داده است و در نهایت نتایج، بیانگر این موضوع است که بررسی بازیگران اصلی موثر در عرصه مدیریت روستایی پرداخته و نقش و جایگاه هر یک را به خوبی تبیین کرده است. کریمی (1386) به ارزیابی عملکرد دهیاری‌ها در توسعه روستایی پرداخته است. وی با توجه به مطالعات خویش اینگونه نتیجه گیری کرد که رابطه همسویی بین فعالیت‌ها و خدمات ارائه شده توسط دهیاری‌ها و شوراهای اسلامی بر اساس میزان رضایتمندی روستاییان از عملکردهای عمرانی، کشاورزی، اجتماعی، فرهنگی و ... وجود ندارد. به عبارت دیگر نتایج بیانگر این است که دهیاری‌ها نسبت به شوراها در توسعه روستایی و میزان جلب رضایت روستاییان موفقتر بوده‌اند. کوچکیان فرد(1386) در پژوهشی با عنوان چالش‌های فراروی روابط شورای اسلامی روستا و دهیاری به بررسی سابقه بروز و ظهور دهیار و دهیاری‌ها در روستاهای کشور پرداخته و سپس شوراها و دهیاری‌ها را به لحاظ قوانین و مقررات مورد مقایسه قرار داده و به تداخل وظایف دهیارها و شورای اسلامی اشاره داشته و در نهایت، برای موفقیت شورا و دهیاری‌ها در عملکرد، پیشنهادها و راه‌حل‌هایی ارائه کرده است. ناییجی (1388) در تحقیق نقش آموزش دهیاران در توسعه روستایی با توجه به جمع آوری اطلاعات بدست آمده از طریق مطالعات میدانی، به این نتیجه رسیده است که دهیاران در زمینه آموزش مردم روستاهای با مطالعه خویش تا حدود زیادی توانسته‌اند نسبت به گذشته تحولاتی را در زمینه شاخص آموزش بوجود آورند.
معرفی متغیرها و شاخص‌های تحقیق
شاخص اقتصادی
توسعه فعالیتهای خدمات برتر (دولت الکترونیک وIT) در روستا، ایجاد قطب روستایی و اختصاص امکانات لازم با بسترسازی سرمایه گذاری در هر روستا متناسب با پتانسیل‌های موجود، ایجاد اشتغال و گسترش فعالیتهای تولیدی روستایی، روشهای درآمدزایی برای روستا، روشهای مدیریت هزینه توسط دهیاران، توسعه خدمات گردشگری در روستا، بسترسازی برای توسعه صنایع دستی وسنتی روستا، همکاری در ایجاد و توسعه بازارچه‌های محلی و هفتگی در روستا، افزایش تولیدات کشاورزی در روستا از طریق بهره وری و نه افزایش سطح زیر کشت، تقویت ساختار فرهنگی تولید بهینه در روستا(طرح هر روستا یک محصول تخصص).
شاخص عمرانی
رعایت ضوابط ساخت و ساز و صدور پروانه‌های ساختمان در داخل بافت روستا، پیگیری تهیه و اجرای طرح‌هادی روستایی، بهبود بخش مسکن و ایجاد هماهنگی بین برنامه‌های مقاوم سازی در مقابل زلزله، جلوگیری از حفر چاه‌های غیر مجاز و کنترل برداشت از چاه‌های مجاز، روشهای جمع آوری زباله و دفن فاضلاب روستایی، نحوه تسهیل فرایند همکاری با بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، نقش دهیاران در امداد رسانی در مواقع بحرانی، نقش دهیاران در نگهداری تأسیسات عمومی (آب، برق، گاز، ...) و اموال و دارایی‌های روستا، خدمات روستایی و بهبود عبور و مرور روستایی و امکانات زیربنایی، تملک اراضی مورد نیاز برای توسعه روستایی.
شاخص اجتماعی و فرهنگی
توجه به ورزش و سلامت روستاییان، نقش دهیاران در حفظ سلامتی و بهداشت محیط روستاها، اهتمام در ثبت وقایع حیاتی(تولد، مرگ، ازدواج، طلاق)، برگزاری مراسم‌ها و اردوهای فرهنگی مذهبی.
شاخص خدماتی
نحوه مساعدت به ایجاد امنیت در روستا، نظافت معابر و اماکن عمومی در روستا، بهره برداری و نگهداری مناسب از تجهیزات و ماشین آلات دهیاری، تنوع بخشی به فعالیتهای روستایی.
معرفی منطقه مورد مطالعه
شهرستان همدان با وسعتی حدود ۴۱۱۸ کیلومتر مربع، از خط الراس رشته کوه الوند تا مرزهای شرقی استان کشیده شده‌است. شرقی‌ترین نقطه این شهرستان ۴۹ درجه و ۲۷ دقیقه، غربی‌ترین آن ۴۸ درجه و ۲۰ دقیقه از نصف النهار گروینچ فاصله دارد و در حد فاصل ۳۴ درجه و ۳۵ دقیقه، تا ۳۵ درجه عرض شمالی واقع شده است. شهرستان همدان، از شمال به شهرستان‌های فامنین و کبودرآهنگ، از جنوب به تویسرکان و ملایر، از شرق به استان مرکزی و از غرب به شهرستان بهار محدود می‌شود. شهرستان همدان از دو بخش مرکزی و شراء با تعداد 110 روستا تشکیل شده است که از این تعداد 61 روستا دارای دهیاری فعال است (مرکز آمار ایران، 1390).
شکل 1: تقسیمات سیاسی شهرستان همدان
مبانی نظری تحقیق
اساسی‌ترین عنصر در همه مجموعه‌های هستی، رهبری و یا هسته‌ای است که بر باقی اجزا احاطه دارد و این هسته، حرکت و یا جهت حرکت این اجزاء را مشخص می‌سازد (تشکری، 1381: 15) و روستاییان که یک اجتماع مجزا و مشخص هر جامعه هستند از این قاعده مستثنا نیستند. چرا که در رابطه با رهبری و مدیریت جوامع روستایی نیز روستا همواره ضرورت وجود مدیری منطبق با احوال مختلف و نیازهای متنوع خود را احساس کرده و کسی را طلبیده که برخاسته از بطن جامعه و دارای قدرت رهبری آن جامعه باشد تا همه افراد تحت رهبری خود را در رسیدن به اهداف اصلی یعنی تولید مواد مورد نیاز وتامین امنیت توانا سازد (وایت، 1980: 13). مشارکت مردم در روند توسعه نزد صاحبنظران از چنان اعتباری برخوردار است که بعضاً توسعه را معادل مشارکت می‌دانند. لذا دستیابی به توسعه همه جانبه روستایی، بدون اتخاذ روش‌هایی که در آن به مشارکت مردمی به عنوان زیر بنا نگریسته شود، میسر نیست (مطیعی لنگرودی،1382: 81). مشارکت در حقیقت اهرمی است که انسان‌های ناتوان را به سوی توانمندی‌ها هدایت کرده و توانایی‌های بالقوه آنان را بالفعل می‌نماید و بر قدرتشان برای بهره گیری از زندگی می‌افزاید (جهاد سازندگی،1365: 25).
در زمینه مدیریت روستایی آنچه مهم است، اثر تفاوت‌های روستایی و نقش این تفاوت‌ها در برنامه‌ریزی توسعه روستایی است. مناطق باید سبک توسعه خاص خود را پایه ریزی کنند و سیستم‌های جدید مدیریتی، نباید یک روش یکپارچه را در مجموعه روستاها ارائه دهند (کر، 1994: 202).
بنابراین امروزه سیستم مدیریت روستایی باید بر پایه منطقه بندی و مطابق با شرایط مناطق و با مشارکت نهادهای مردمی با حمایت‌های بخش‌های خصوصی و دولتی انجام بگیرد. یکی از راهبردهای موثر در توسعه همه جانبه و خود پایدار نواحی روستایی، استفاده از مشارکت و توانمندی‌های مردمی، بویژه روستاییان برای عمران و توسعه مناطق روستایی در تمام ابعادآن است (چمبرز، 1376).
مهمترین ابعاد نیل به این مقصود تشکیل نهادهای سازماندهی شده غیر دولتی است که بر اساس نیاز و توانایی گروه‌های مختلف ساکنین روستا، در موضوعات متنوع و ضروری محیط بومی ومحلی به منظور اجرای برنامه‌های توسعه‌ای روستاها ایجاد می‌گردد در سال‌های اخیر شوراهای اسلامی و دهیاری‌ها به عنوان مدیریت جدید روستاها تعریف گردیده‌اند و دهیاران و شوراهای اسلامی به عنوان نهادهای مردمی و محلی که مدیریت روستاها را بر عهده دارند می‌توانند با سیاستگذاری، مدیریت و اجرای برنامه‌های مختلف آموزشی، توسعه زیر ساخت‌های لازم، کمک به جذب منابع مالی و اموری از این دست در توسعه روستاها نقشی اساسی ایفا کنند (طالب، 1376).
منظور از ارکان مدیریت روستایی، دو نهاد مدیریتی شورای اسلامی روستایی و دهیاری است که در مدیریت روستایی مکمل یک دیگر بوده و متولی امور عمومی و عام المنفعه روستا ارکان مدیریت روستایی هستند. شورای اسلامی روستایی شورای اسلامی نهادی است که اعضای آن بر اساس قانون با رای مستقیم مردم روستا برای مدت چهار سال انتخاب می‌شوند. این نهاد وظیفه مدیریت روستایی را بر عهده داشته و بر کلیه امور عمومی روستا نظارت عام دارد. شورای اسلامی در روستاهای تا ۱۵۰۰ نفر جمعیت سه نفر و در روستاهای بیش از ۱۵۰۰ نفر پنج نفر عضو دارد(افراخته، ۱۳۸۸: ۱۰۵).
برخی از وظایف شورا به شرح زیراست: بررسی و شناخت کمبودها، نیازها و نارسایی‌های اجتماعی، اقتصادی، عمرانی، بهداشتی، فرهنگی و آموزشی و ارائه راه حل به مقامات مسؤول، برنامه ریزی و اقدام در جهت مشارکت مردم در انجام خدمات اجتماعی، اقتصادی، عمرانی، بهداشتی و سایر امور رفاهی، نظارت بر حسن اجرای تصمیمات شورا و طرحهای مصوب و ... (طالب، ۱۳۷۶).
تشکیل شوراهای اسلامی اقدامی بسیار موثر در فرآیند مشارکت مردم در توسعه نواحی روستایی محسوب می‌شود، ولی از آن جا که شورا نهاد مشورتی و نظارتی است، بدون تشکیلات اجرایی ناقص است و نمیتواند وظایف خود را انجام دهد. خوشبختانه قانون گذار به این نکته توجه داشته و در قانون شوراها، تشکیل دهیاری‌ها را پیش‌بینی کرده است و در سال ۱۳۷۷ به وزارت کشور اجازه داده شد سازمانی به نام دهیاری به صورت خودکفا تاسیس گردد. بر اساس قانون ۴۸ وظیفه برای دهیاری تعیین شده که به دو دسته خاص و عام طبقه بندی می‌شود. برخی از وظایف دهیاری به شرح زیر است: اجرای تمام مصوبات شورای اسلامی، مراقبت در اجرای قوانین بهداشتی و حفظ نظافت و ایجاد زمینه مناسب برای تامین بهداشت محیط و... (کوشیار، 1382، 25).
یافته‌های تحقیق
همانطور که پیشتر اشاره شد در مرحله اول به منظور گردآوری اطلاعات و داده‌های مورد نیاز در این پژوهش از روشهای مطالعات میدانی استفاده شده است و روش میدانی مبتنی بر پرسشنامه به روش دلفی مربوط به دهیاران روستاهای شهرستان همدان است. برای تعیین اعتبار پرسشنامه مربوط به دهیاران تعداد 61 پرسشنامه بین دهیاران روستاهای دارای دهیاری شهرستان همدان توزیع گردید. در مرحله دوم با تهیه پرسشنامه‌ای جداگانه برای وزن دهی به شاخص‌های چهارگانه مورد مطالعه در این پژوهش و توزیع آن بین متخصصان به منظور مقایسه این شاخص‌ها با همدیگر اقدام گردید و با عنایت به درجه اهمیت و اولویت‌های اختصاص یافته به شاخص‌های فوق برای بررسی نقش عملکرد دهیاران در توسعه روستاهای شهرستان همدان در دو بخش مرکزی و شراء اقدام به بکارگیری از مدل ارزیابی چندمعیاری(AHP) گردید.
روش دلفی
برای ارزیابی عملکرد جامعه هدف از روش پرسشنامه دلفی با فرمول سازی سه معیار میزان تخصص و مهارت، اتفاق نظر و اجماع مخاطبان و نیز اهمیت دادن و توجه به مسایل توسط گروه فوق‌الذکر پرداخته شده است.
برای اینکه میزان موفقیت نهادها و در این تحقیق نهاد دهیاری مورد ارزیابی قرار گیرد، از چند نمونه شاخص با عنوان شاخص‌های توسعه روستایی برای ارزیابی و شناسایی میزان عملکرد و تاثیرگذاری دهیاری‌ها در هر یک از این شاخص‌ها در جهت توسعه و ایجاد تحول در روستا استفاده شده است. تحلیل توصیفی داده‌ها اولین مرحله تجزیه و تحلیل داده‌ها است. در این مرحله داده‌ها به کمک شاخص‌های آماری و جداول زیر خلاصه سازی شده است. داده‌های جمع آوری شده بر حسب نوع پرسش، عددی (کمی) هستند، سپس داده‌ها وارد نرم افزار شده و نتایج ذیل به دست آمده است.
جدول 1- شاخص‌های اقتصادی عملکردی دهیاران
|
شاخص‌های عملکردی دهیاران در توسعه روستاهای شهرستان همدان |
||||
|
ردیف |
متغیر |
میزان تخصص شما در خصوص این سیاست |
نظر شما در خصوص سیاست |
میزان اهمیت سیاست |
|
شاخص تخصص |
شاخص اجماع |
شاخص اهمیت |
||
|
1 |
توسعه فعالیتهای خدمات برتر (دولت الکترونیک و ( itدر روستا |
87/77 |
89/1 |
16/90 |
|
2 |
ایجاد قطب روستایی و اختصاص امکانات لازم با بستر سرمایه‌گذاری در هرروستا متناسب با پتانسیهای موجود |
48/62 |
92/1 |
11/88 |
|
3 |
ایجاد اشتغال و گسترش فعالیتهای تولیدی روستایی |
46/52 |
46/1 |
57/90 |
|
4 |
روشهای درآمدزایی برای روستا |
98/40 |
2 |
03/93 |
|
5 |
روشهای مدیریت هزینه توسط دهیاران |
61/58 |
80/1 |
75/89 |
|
6 |
توسعه خدمات گردشگری در روستا |
82/50 |
33/1 |
89/86 |
|
7 |
بستر سازی جهت توسعه صنایع دستی وسنتی روستا |
36/98 |
2 |
100 |
|
8 |
همکاری در ایجاد وتوسعه بازارچه‌های محلی و هفتگی در روستا |
28/78 |
59/1 |
15/81 |
|
9 |
افزایش تولیدات کشاورزی در روستا از طریق بهره وری ونه افزایش سطح زیر کشت |
18/74 |
36/0 |
13/27 |
|
10 |
تقویت ساختار فرهنگی تولید بهینه درروستا (طرح هر روستا یک محصول تخصصی) |
97/31 |
97/0 |
62/42 |
منبع: محاسبات نگارندگان
جدول 2- شاخص‌های عمرانی عملکردی دهیاران
|
شاخص‌های عملکردی دهیاران در توسعه روستاهای شهرستان همدان |
||||
|
ردیف |
متغیر |
میزان تخصص شما در خصوص این سیاست |
نظر شما در خصوص سیاست |
میزان اهمیت سیاست |
|
شاخص تخصص |
شاخص اجماع |
شاخص اهمیت |
||
|
1 |
رعایت ضوابط ساخت وساز وصدور پروانه ساختمان در داخل بافت روستا |
75/64 |
2 |
54/97 |
|
2 |
پیگیری تهیه واجرای طرح‌هادی روستایی |
36/98 |
92/1 |
31/98 |
|
3 |
بهبود بخش مسکن وایجاد هماهنگی بین برنامه‌های مقاوم سازی در مقابل زلزله |
72/96 |
87/1 |
36/94 |
|
4 |
جلوگیری از حفرچاه‌های غیرمجاز وکنترل برداشت توسط چاه‌های مجاز |
13/47 |
82/1 |
72/96 |
|
5 |
روشهای جمع آوری زباله ودفع فاضلاب روستایی |
61 |
2 |
72/96 |
|
6 |
نحوه تسهیل همکاری با بنیاد‌مسکن انقلاب‌اسلامی |
34/98 |
62/1 |
98/90 |
|
7 |
نقش دهیاران در امدادرسانی در مواقع بحر انی |
79/57 |
92/1 |
100 |
|
8 |
نقش دهیاران درنگهداری تاسیسات عمومی(آب،برق،گاز،..) واموال ودارایی‌های روستا |
54/72 |
80/1 |
80/91 |
|
9 |
خدمات روستایی وبهبود عبور ومرور روستایی و امکانات زیربنایی |
18/99 |
2 |
18/99 |
|
10 |
تملک اراضی مورد نیاز برای توسعه روستا |
84/59 |
89/1 |
18/99 |
منبع: محاسبات نگارندگان
جدول 3- شاخص‌های اجتماعی، فرهنگی و عملکردی دهیاران
|
شاخص‌های عملکردی دهیاران درتوسعه روستاهای شهرستان همدان |
||||
|
ردیف |
متغیر |
میزان تخصص شما در خصوص این سیاست |
نظر شما در خصوص سیاست |
میزان اهمیت سیاست |
|
شاخص تخصص |
شاخص اجماع |
شاخص اهمیت |
||
|
1 |
توجه به ورزش وسلامت روستاییان |
07/61 |
93/1 |
98/90 |
|
2 |
نقش دهیاران در حفظ سلامتی و بهداشت محیط روستاها |
77/98 |
2 |
16/90 |
|
3 |
اهتمام در ثبت وقایع حیاتی (تولد،فوت، ازدواج، طلاق) |
38/57 |
98/1 |
84/84 |
|
4 |
برگزاری مراسم‌های واردوهای فرهنگی مذهبی |
100 |
2 |
100 |
منبع: محاسبات نگارندگان
جدول 4- شاخص‌های خدماتی عملکردی دهیاران
|
شاخص‌های عملکردی دهیاران درتوسعه روستاهای شهرستان همدان |
||||
|
ردیف |
متغیر |
میزان تخصص شما در خصوص این سیاست |
نظر شما در خصوص سیاست |
میزان اهمیت سیاست |
|
شاخص تخصص |
شاخص اجماع |
شاخص اهمیت |
||
|
1 |
نحوه مساعدت به ایجاد امنیت در روستا |
85/66 |
2 |
96/72 |
|
2 |
نظافت معابر واماکن عمومی در روستا |
100 |
2 |
97/95 |
|
3 |
بهره برداری ونگهداری مناسب از تجهیزات و ماشین آلات دهیاری |
82/79 |
1/74 |
88/11 |
|
4 |
تنوع بخشی به فعالیتهای روستایی |
95/05 |
1/93 |
96/72 |
منبع: محاسبات نگارندگان
با توجه به نتایج روش پرسشنامه دلفی ازجمعیت سوال شونده (دهیار) با معیارهایی چون میزان تخصص و مهارت دهیار، اهمیت دادن به موضوعات پرسشنامه و نهایتاً اجماع و توافق نظر دهیاران در مسایل مورد نظر مشخص گردید که در بحث اهمیت دادن دهیار، شاخص عمرانی بالاترین رتبه معادل 47/96 درصد و پس از آن به ترتیب خدماتی، اجتماعی و فرهنگی و پایین ترین رتبه معادل 90/78 درصد به شاخص اقتصادی تعلق یافت و نیز در بحث تخصص و مهارت دهیاران بالاترین رتبه معادل 88/90 درصدبه شاخص خدماتی و کمترین رتبه به شاخص اقتصادی معادل 50/62 درصد تعلق گرفت که مبین این مطلب است که دهیاران روستاهای شهرستان همدان در شاخص عمرانی دارای بیشترین توجه و اهمیت به مسائل و در بحث تخصص و مهارت در شاخص خدماتی بالاترین رتبه را به خود اختصاص داده است. بنابراین دهیاران در اجرای برنامه‌های عمرانی مبتنی بر اجرای طرح‌های‌هادی روستایی و امداد رسانی در زمان بحران، دارای توجه و اهمیت ویژه و نیز در نحوه ارائه خدمات بهنگام و مورد نیاز ساکنان روستاهای شهرستان همدان دارای مهارت و تخصص لازم بوده و در خصوص مسائل اقتصادی روستاها نیازمند یک برنامه ریزی هدفمند و جامع با یک سیاست راهبردی از پایین به بالا به منظور بالفعل شدن پتانسیل‌های روستایی مبتنی بر نیازهای موجود در منطقه است.
روش تحلیل سلسله مراتبی(AHP)
مراحل فرایند تحلیل سلسله مراتبی(AHP) را بطور خلاصه می‌توان به شرح ذیل خلاصه نمود: الف- تعیین ضریب اهمیت معیارها و زیرمعیارها، 2- تعیین ضریب اهمیت گزینه‌ها و 3- تعیین امتیاز نهایی(اولویت) گزینه‌ها.
برای تعیین ضریب اهمیت (وزن) معیارها و زیرمعیارها، دو به دو آنها را با هم مقایسه می‌کنیم. مبنای قضاوت در این امر مقایسه‌ای جدول 9 کمیتی ساعتی است که بر اساس آن و با توجه به هدف بررسی، شدت برتری معیار i نسبت به معیار j،aij تعیین می‌شود (زبردست، 1380). تمامی معیارها دو به دو با هم مقایسه می‌شوند و در یک ماتریس n×n ثبت می‌شوند، به طوری که عناصر این ماتریس همگی مثبت بوده و با توجه به اصل شروط معکوس در فرایند تحلیل سلسله مراتبی در هر مقایسه دودوئی، دو مقدار عددی aij و aij/1 را خواهیم داشت. برای محاسبه ضریب اهمیت معیارها، در این بررسی از روش میانگین هندسی، به دلیل دقت بیشتر آن مورد استفاده قرار گرفته است که ابتدا میانگین هندسی ردیف‌های ماتریس را بدست آورده و آنها را نرمالیزه می‌کنیم. ضریب اهمیت معیارها از نرمال‌کردن این اعداد، یعنی از تقسیم هر عدد به سرجمع آنها به دست می‌آید. برای به دست آوردن ضرایب اهمیت زیرمعیارها، همان مراحلی که برای بدست آوردن ضریب اهمیت معیارها طی شده را انجام می‌دهیم که در جدول 6 خلاصه شده است.
جدول 5- مقایسه دو به دویی معیارها
|
معیارها |
عمرانی |
خدماتی |
اجتماعی و فرهنگی |
اقتصادی |
|
عمرانی |
1 |
3 |
5 |
7 |
|
خدماتی |
3/1 |
1 |
2 |
4 |
|
اجتماعی و فرهنگی |
5/1 |
2/1 |
1 |
3 |
|
اقتصادی |
7/1 |
4/1 |
3/1 |
1 |
در مرحله تعیین ضریب اهمیت گزینه‌ها نیز ارجحیت هر یک از گزینه‌ها در ارتباط با هریک از زیرمعیارها و اگر معیاری زیرمعیار نداشته باشد، مستقیماً با خود آن معیار مورد قضاوت و داوری قرار می‌گیرد.
مبنای این قضاوت همان مقیاس 9 کمیتی ساعتی است با این تفاوت که در مقایسه گزینه‌ها در ارتباط با هریک از زیرمعیارها (یا معیارها، حسب مورد)، بحث "کدام گزینه مهمتر است؟" مطرح نیست، بلکه "کدام گزینه ارجح است؟ و چقدر؟" مطرح است. فرایند بدست آوردن وزن(ضریب اهمیت) گزینه‌ها نسبت به هر یک از زیر معیارها شبیه تعیین ضریب اهمیت معیارها نسبت به هدف است (رحمانی و دیگران، 1391: 86).
تا قبل از مرحله امتیاز نهایی گزینه‌ها، ضرایب اهمیت معیارها و زیر معیارها در ارتباط با هدف مطالعه و نیز ضرایب اهمیت(امتیاز) گزینه‌ها در ارتباط با هریک از زیر معیارها و نیز معیارهایی که زیر معیار ندارند، تعیین شده است. در این مرحله از تلفیق ضرایب اهمیت مزبور، امتیاز نهایی هریک از گزینه‌ها تعیین خواهد شد. برای این کار از اصل ترکیب سلسله مراتبی ساعتی که منجر به یک بردار اولویت با در نظر گرفتن همه قضاوت‌ها در تمامی سطوح سلسله مراتبی می‌شود، استفاده می شود.
:k امتیاز نهایی (اولویت) گزینه
Wk ضریب اهمیت معیار k، Wi ضریب اهمیت زیرمعیارi، امتیازگزینهj در ارتباط با زیرمعیار i
جدول 6- وزن معیارها، زیر معیارها، گزینه‌ها و محاسبه امتیاز نهایی
|
معیارها |
وزن |
زیر معیارها |
وزن |
بخش مرکزی |
امتیاز |
بخش شراء |
امتیاز |
|
عمرانی |
0.5768 |
رعایت ضوابط ساخت وساز وصدور پروانه ساختمان در داخل بافت روستا |
0.0915 |
0.833 |
0.0440 |
0.167 |
0.0088 |
|
پیگیری تهیه واجرای طرح‌هادی روستایی |
0.1001 |
0.75 |
0.0433 |
0.25 |
0.0144 |
||
|
بهبود بخش مسکن وایجاد هماهنگی بین برنامه‌های مقاوم سازی در مقابل زلزله |
0.0503 |
0.833 |
0.0242 |
0.167 |
0.0048 |
||
|
جلوگیری از حفرچاه‌های غیرمجاز وکنترل برداشت توسط چاه‌های مجاز |
0.0811 |
0.875 |
0.0409 |
0.125 |
0.0058 |
||
|
روشهای جمع آوری زباله ودفع فاضلاب روستایی |
0.0811 |
0.833 |
0.0390 |
0.167 |
0.0078 |
||
|
نحوه تسهیل فرآیند همکاری با بنیاد مسکن انقلاب اسلامی |
0.0162 |
0.75 |
0.0070 |
0.25 |
0.0023 |
||
|
نقش دهیاران در امدادرسانی در مواقع بحر انی |
0.2737 |
0.5 |
0.0789 |
0.5 |
0.0789 |
||
|
نقش دهیاران درنگهداری تاسیسات عمومی(آب، برق،گاز،..) واموال و دارایی‌های روستا |
0.0358 |
0.5 |
0.0103 |
0.5 |
0.0103 |
||
|
خدمات روستایی وبهبود عبور ومرور روستایی و امکانات زیربنایی |
0.1351 |
0.9 |
0.0701 |
0.1 |
0.0078 |
||
|
تملک اراضی مورد نیاز برای توسعه روستا |
0.1351 |
0.875 |
0.0682 |
0.125 |
0.0097 |
||
|
اقتصادی |
0.2303 |
توسعه فعالیتهای خدمات برتر (دولت الکترونیک و ( itدر روستا |
0.1011 |
0.9 |
0.0210 |
0.1 |
0.0023 |
|
ایجاد قطب روستایی واختصاص امکانات لازم با بستر سازی سرمایه گذاری در هرروستا متناسب با پتانسیهای موجود |
0.0904 |
0.875 |
0.0182 |
0.125 |
0.0026 |
||
|
ایجاد اشتغال و گسترش فعالیتهای تولیدی روستایی |
0.1061 |
0.833 |
0.0204 |
0.167 |
0.0041 |
||
|
روشهای درآمدزایی برای روستا |
0.1501 |
0.75 |
0.0259 |
0.25 |
0.0086 |
||
|
روشهای مدیریت هزینه توسط دهیاران |
0.0952 |
0.5 |
0.0110 |
0.5 |
0.0110 |
||
|
توسعه خدمات گردشگری در روستا |
0.0611 |
0.833 |
0.0117 |
0.167 |
0.0023 |
||
|
بستر سازی برای توسعه صنایع دستی و سنتی روستا |
0.3132 |
0.75 |
0.0541 |
0.25 |
0.0180 |
||
|
همکاری در ایجاد وتوسعه بازارچه‌های محلی وهفتگی در روستا |
0.0512 |
0.875 |
0.0103 |
0.125 |
0.0015 |
||
|
افزایش تولیدات کشاورزی در روستا از طریق بهره وری ونه افزایش سطح زیر کشت |
0.0105 |
0.833 |
0.0020 |
0.167 |
0.0004 |
||
|
تقویت ساختار فرهنگی تولید بهینه درروستا(طرح هر روستا یک محصول تخصصی) |
0.0211 |
0.75 |
0.0036 |
0.25 |
0.0012 |
||
|
خدماتی |
0.1334 |
نحوه مساعدت به ایجاد امنیت در روستا |
0.2118 |
0.167 |
0.0047 |
0.833 |
0.0235 |
|
نظافت معابر واماکن عمومی در روستا |
0.5252 |
0.875 |
0.0613 |
0.125 |
0.0088 |
||
|
بهره برداری ونگهداری مناسب از تجهیزات و ماشین آلات دهیاری |
0.0512 |
0.75 |
0.0051 |
0.25 |
0.0017 |
||
|
تنوع بخشی به فعالیتهای روستایی |
0.2118 |
0.75 |
0.0212 |
0.25 |
0.0071 |
||
|
اجتماعی و فرهنگی |
0.0595 |
توجه به ورزش وسلامت روستاییان |
0.2118 |
0.5 |
0.0063 |
0.5 |
0.0063 |
|
نقش دهیاران در حفظ سلامتی وبهداشت محیط روستاها |
0.2118 |
0.833 |
0.0105 |
0.167 |
0.0021 |
||
|
اهتمام در ثبت وقایع حیاتی (تولد،فوت، ازدواج، طلاق) |
0.0512 |
0.75 |
0.0023 |
0.25 |
0.0008 |
||
|
برگزاری مراسم‌های واردوهای فرهنگی مذهبی |
0.5252 |
0.5 |
0.0156 |
0.5 |
0.0156 |
||
|
امتیاز نهایی گزینه‌ها |
بخش مرکزی |
0.7312 |
بخش شراء |
0.2688 |
|||
منبع: محاسبات نگارندگان
بر اساس جدول فوق که در آن وزن معیارها، زیرمعیارها، گزینه‌ها و امتیاز نهایی دو گزینه بخش مرکزی و بخش شراء شهرستان همدان مشخص شده است، روستاهای واقع در بخش مرکزی شهرستان همدان با برخورداری از امتیازی بیش از 73 درصد، نشان می‌دهد که عملکرد روستاهای واقع در این بخش از نظر معیارها و زیرمعیارهای درنظر گرفته شده، در وضعیت مطلوب تری به نسبت روستاهای واقع در بخش شراء هستند که خود می‌تواند متاثر از عوامل گوناگونی نظیر نزدیکی به نخست شهر منطقه و برخورداری از امکانات و قابلیت‌های شهرهمدان و ... باشد.
جمع بندی و نتیجه گیری
توسعه روستایی یکی از اهداف اساسی سیاست گذاری‌های کلان در همه کشورها به خصوص ایران است. در سیستم جدید مدیریت کشور، مدیریت روستاها به شوراها و دهیاری‌ها سپرده شده است. مدیریت روستایی در فرایند توسعه روستایی نقشی محوری و اساسی دارد. مدیریت روستایی در واقع فرایند سازماندهی و هدایت جامعه و محیط روستایی از طریق شکل دادن به سازمان‌ها و نهادهاست. تشکیل شوراهای اسلامی روستایی اقدام بسیار موثری در فرایند مشارکت مردم در توسعه نواحی روستایی محسوب می‌شود. ولی از آنجا که شورا یک نهاد مشورتی و نظارتی است، بدون تشکیلات اجرایی ناقص بوده و توان چندانی ندارد. لذا با تشکیل دهیاری‌ها به عنوان بازوی اجرایی شوراها این نقیصه برطرف و موجب رشد و توسعه روستاها گردیده است.
قدر مسلم تاکنون به مقوله بررسی نقش عملکرد دهیاران در شهرستان همدان توجهی نشده است. از آنجایی که بین عملکرد دهیاری‌ها و توسعه روستاهای این شهرستان رابطه معناداری وجود دارد و این ارتباط مستقیم و مثبت است، نوع شاخص‌های موثر چهارگانه مورد نظر این تحقیق در ارزیابی عملکرد دهیاری‌ها و پیشبرد روند توسعه روستاهای شهرستان همدان، اهمیت ویژه‌ای دارد.
نتایج حاصله حاکی از آن است، ضمن بررسی همه معیارهای اصلی نقش دهیاران همچون اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، خدماتی وعمرانی در توسعه روستاها و مقایسه عملکردی آنان در دو بخش مرکزی و شراء از توابع شهرستان همدان مشخص گردید: در بحث اهمیت دادن دهیار به شاخص‌های چهارگانه، شاخص عمرانی بالاترین درجه اهمیت و شاخص اقتصادی کمترین درجه را به خود اختصاص داده است. همچنین در بحث تخصص و مهارت دهیاران، شاخص خدماتی بالاترین و شاخص اقتصادی کمترین رتبه را به خود اختصاص داده است که خود مبین این موضوع است که دهیاران در شاخص خدماتی همچون نظافت معابر و اماکن عمومی و ایجاد امنیت در روستا و... موفق تر عمل کرده‌اند. حال آنکه در مباحث شاخص اقتصادی مانند ایجاد اشتغال مولد، فعالیتهای تولیدی و ایجاد بازارچه‌های محلی و هفتگی روستایی و... دارای ضعف هستند. بنابراین باتوجه به مقایسه دودویی معیارها و زیرمعیارها در استفاده از روش مدل ارزیابی چند معیاری (AHP) نقش و عملکرد دهیاران روستاها در بخش مرکزی نسبت به بخش شراء موفقتر بوده است. و این خود گواه این حقیقت است که دهیاران بخش مرکزی با توجه به امکانات و پتانسیل‌های موجود در منطقه و دارا بودن نقش ارتباطات سیاسی، اداری و منابع مناسب عملکرد بهتری را نسبت به بخش شراء در روند مدیریت و توسعه روستایی در این شهرستان کسب کرده اند.
پیشنهادها
لذا با عنایت به موارد مذکور در نتیجه گیری این تحقیق پیشنهادات زیر در جهت ارتقاء این مهم ارائه می‌گردد:
- آموزش دهیاران روستاهای مورد مطالعه برای آشنایی با ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، عمرانی و خدماتی توسعه روستایی بسیار تاثیرگذاراست.
- اتخاذ یک الگوی مشارکتی بومی و منطقه‌ای امری ضروری است.
- اعتبار بخشی به نهاد دهیاران در روستاهای منطقه مورد مطالعه تاثیر زیادی بر میزان اعتماد مردم به آنها خواهد داشت.
- مشارکت‌های مردمی در تمامی مراحل تصمیم‌گیری، برنامه ریزی، اجرا و بهره برداری مورد تاکید این تحقیق است.
- تامین ثبات شغلی دهیار راهکاری است برای رفع معضل بزرگ بی انگیزگی گروه مورد مطالعه (دهیاران).
- به وجود آمدن ساختار سازمانی و تشکیلاتی منسجم ویکپارچه با توجه به ماهیت توسعه روستایی.
- جلوگیری از موازی کاری و مشخص کردن وظایف دستگاه‌های اجرایی در برنامه ریزی و مدیریت توسعه روستایی.
- به وجود آمدن تشکیلات حمایت کننده و هدفمند برای رشد اقتصادی.
- توجه به ماهیت چند بخشی و بین بخشی در مدیریت روستایی.
مدیریت روستایی در ایران طی چند دهه گذشته فاقد این ویژگی بوده است. به این ترتیب که هر قسمتی از مدیریت روستایی در اختیار یک نهاد یا دستگاه اجرایی بوده، ولی دیگر قسمت‌های آن به طور پراکنده در اختیار چند دستگاه دیگر بوده است. پراکنده بودن امور اداره ی روستا در بین دستگاه‌های مختلف اجرایی، با توجه به عدم هماهنگی آنها با یکدیگر از مهم ترین دلایل عدم تعامل بین شورا با دهیاری است. لذا توسعه ی پایدار روستا مستلزم ارتباط شورا به عنوان نهاد نظارتی با دهیاری به عنوان نهاد اجرایی در روستا می‌باشد. در واقع مشارکت، ارتباط و همکاری دو سویه میان این دو موجب تسهیل در اداره روستا و از طرفی تسریع در روند توسعه روستا خواهد شد.
)
