Document Type : Original Article
Authors
Abstract
Keywords
مقدمه
بیماری لیشمانیوز یکی از بیماریهای مشترک بین انسان و حیوان است، که از طریق نیش زدن پشه خاکی انتقال مییابد (سمان و همکاران، 1996: 126) این بیماری به سه شکل: جلدی (سالک)، احشایی(کالاآزار) و جلدی- مخاطی بروز میکند. عامل سالک جلدی، تک یاختهای از گروه تاژکداران، خانواده تربیانوزماتیده و جنس لیشمانیا است، که بوسیله گزش پشه ناقل از از خانواده پسیکودیده، زیر خانواده فلبوتومینه، از مخازن حیوانی ( عمدتأ جوندگان و گوشتخواران اهلی و وحشی) و انسانی به فرد سالم منتقل میشود. علائم این بیماری به صورت زخمهایی است، که میتواند تا یک سال روی بدن، صورت، دست، و پا و .... باقی بماند (ثقفی پور،1391: 1).
پشه خاکیهای ناقل بیماری (sandflies) متعلق به راسته دوبالان (Diptera) و خانواده سایکودیده (Psychodidae) هستند. این حشرات دارای پراکندگی جهانی بوده و در کشورهای مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر وفور بیشتری دارند. تاکنون متجاوز از 600 گونه پشه خاکی شناخته شده است (براون و همکاران، 1980). فعالیت پشه خاکی در نواحی معتدل در فصول گرم است و از خرداد تا شهریور ماه حداکثر فعالیت را دارد (نیلفروش و همکاران،1380: 40). در ایران تاکنون حداقل 42 گونه پشه خاکی از دو جنس سرژنتومیا و فلبوتوموس از مناطق مختلف شناسایی و گزارش گردیده است (درودگر و همکاران، 1388: 141).
کانونهای شناخته شده جهانی این بیماری تقریباً همگی بین دو عرض جغرافیایی 28 تا 42 درجه عرض شمالی قرار دارند. براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی سالک در 88 کشور جهان نظیر کشورهای آفریقایی، آسیایی، اروپایی، آمریکای شمالی و جنوبی به صورت آندمیک وجود دارد. تخمین زده میشود که حدود 12 میلیون نفر در سطح جهان به این بیماری آلوده باشند (مظفری و همکاران،1390: 186). گرچه سالانه حدود بیست هزار مورد بیماری سالک جلدی در ایران گزارش میشود، ولی احتمالاً موارد حقیقی بیش از 4 تا5 برابر آن است. سالک در ایران به شکل روستایی (مرطوب) و شهری (خشک) مشاهده میشود، نوع روستایی در 15 استان کشور شایع است. نوع شهری در بسیاری از نقاط شهری به صورت آندمیک (مانند بم ) وجود دارد (گویا، 1386: 6).
لیشمانیوز جلدی در ایران از نظر بالینی به دوشکل روستایی (زخم مرطوب) و شهری ( زخم خشک) مشاهده میشود. لیشمانیوز جلدی روستایی بیماری مشترک انسان و حیوان بوده و به نام ZCL Zoonotic Cutaneous) Leishmaniasis) گفته میشود. لیشمانیوز جلدی شهری به انسان دوست معروف است و ACL (Anthroponotic Cutaneous Leishmaaniasis) نام دارد. عامل لیشمانیوز جلدی روستایی لیشمانیا ماژور و عامل لیشمانیوز جلدی شهری لیشمانیا تروپیکا است و در اغلب مناطق ایران نوعZCL غالب است (فرهمند، 2011: 17). شیوع و انتشار غالب بیماریها از جمله سالک علاوه بر مسایل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تحت تأثیر عوامل اکولوژیکی است، در بین عوامل مؤثر در شیوع این بیماری عناصر اقلیمی یک فاکتور بحرانی محسوب میگردد (کاردناس و همکاران، 2006: 76).
استان کرمانشاه، با توجه به تنوع آب و هوایی و شرایط اکولوژیکی متفاوت، همه ساله شاهد تعداد قابل توجهی از این بیماری به خصوص در مناطق گرمسیری آن است. بیماری در مناطق مختلف استان، در حومه وشهرهای مختلف گزارش شده است، ولی با توجه به تعداد محدود موارد بیماری در سنین پایین و ابتلای بیشتر بزرگسالان، به نظر میرسد که در کل استان کرمانشاه بیماری از اندمیسیته پایینی برخوردار باشد. همچنین بررسی شکل بالینی ضایعات نشان میدهد که بیماری به نوع روستایی نزدیکتر است (حمزوی و همکاران، 1388:158).
با توجه به مطالب بالا هدف از انجام پژوهش حاضر بررسی عوامل مؤثر اقلیمی بر شیوع بیماری سالک در شهرستان قصرشیرین است. در راستای این پژوهش به فرضیه پژوهش با عنوان بررسی رابطه عوامل مؤثر اقلیمی بر شیوع بیماری سالک در شهرستان قصرشیرین پاسخ داده میشود.
مبانی نظری و پیشینه تحقیق
با وجود پیشرفتهای روز افزون بشر در مورد کنترل بیماریها، هنوز هم لیشمانیوزها یکی از معضلات بهداشتی به شمار میآیند. سازمان بهداشت جهانی به علت اهمیتی که از نظر بهداشتی برای این بیماری قائل است آن را در ردیف 6 بیماری مهم مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری معرفی کرده است (سازمان بهداشت جهانی، 1990: 701). شیوع و انتشار این بیماری تحت تأثیر مسائل اقتصادی، و اجتماعی و فرهنگی و بویژه شرایط محیطی و اکولوژیکی است عوامل اقلیمی نقش بسیار مؤثری در توزیع پشههای خاکی فلبوتامین که ناقل این بیماری هستند دارد. در حقیقت وضعیت دما و میزان رطوبت نسبی در طول سال در فراوانی پشه خاکی نقش بسیاری دارد. به طوری که در منطقه راجستان هند پشه خاکی تنها در دامنه رطوبت نسبی 85-31 درصد مشاهده میشود. همچنین فعالیت پشه خاکی در دامنه حرارتی 17تا 36 درجه سانتیگراد مشاهده شده است (مظفری همکاران، 186:1390). میانگین دما و نوع خاک از جمله عوامل عمده اکولوژیکی تعیین کننده فعالیت پشه خاکی و در نهایت شیوع بیماری سالک است (تامسون و همکاران،1999 :145). در اروپا نیز دما و رطوبت به عنوان مهمترین عناصر اقلیمی مؤثر بر بقای میزان رشد و میزان فعالیت پشه خاکی ناقل بیماری لیشمانیوز شناخته شده است. (لیندگرن و همکاران، 145:2004). لذا با توجه به اثر عناصر اقلیمی نظیر دما و رطوبت میتوان گفت انتظار میرود در فصول گرم سال و متناسب با دوره فعالیت پشه خاکی، تغییراتی در میزان موارد بیماری وجود داشته باشد در مجموع شکل حاد سالک پوستی مرطوب، در ماههای اول و آخر سال، نادر ولی در پاییز و اوائل زمستان، شایع است. و طبق تحقیقات انجام شده شیوع بیماری در ماههای شهریور، مهر و آبان بیش از سایر ماههای سال بوده است (حاتمی و همکاران، 46:1385). همانگونه که گفته شد عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز در شیوع این بیماری دخیل هستند. به عنوان مثال تعداد بیماری در مردان بیش از زنان که این مسأله به دلیل نوع پوشش مردان نسبت به زنان و کار کردن مردان در خارج از منزل و یا نزدیک کانون بیماری و مناطق آندمیک است (ثقفی پور، 1391 :8). بررسی موارد بیماری در همه گروههای سنی نشان میدهد که بیشترین موارد بیماری در گروه سنی فعال قرار دارد که این مسأله میتواند ناشی از فعالیت بیشتر این گروه سنی و احتمال تماس بیشتر با پشه خاکی ناقل باشد (شرفی و همکاران، 55:1389). مسافرت به نواحی آندمیک از جمله موارد خطر در این بیماری به حساب میآید. به هر دلیل که انسانها و خصوص افراد غیر بومی، در معرض تماس با حشرات ناقل قرار گیرند بر میزان بروز بیماری، افزوده خواهد شد. از نظر طبقهبندی شغلی نظامیها، سربازها و رانندهها دارای بالاترین میزان ابتلاء بودهاند که این به دلیل تحرک شغلی و تردد این افراد به نقاط آندمیک است (حمزوی و همکاران، 154:1388). با توجه به اینکه شهرستان قصرشیرین همه ساله موارد زیادی از بیماری در آن گزارش میشود و از طرفی این شهرستان دارای آب وهوای گرم و خشک است لذا با بررسی رابطه اقلیم و بیماری میتوان میزان همبستگی بین عناصر هواشناسی و بیماری را در این شهرستان تعیین کرد.
مطالعات متعددی در زمینه شیوع و گسترش بیماری سالک در داخل و خارج از ایران صورت گرفته است. که در اینجا به برخی از آنها اشاره میشود:
مظفری و بخشیزاده (1390)، نشان دادند که بیشترین موارد بیماری دشت یزد-اردکان در ماههای شهریور تا آذر به ثبت رسیده و بیشترین میزان بروز بیماری مربوط به فصل پاییز (50 درصد) و کمترین میزان بروز بیماری در فصل بهار ( 12درصد) است. حمزوی و همکاران (1389)، دریافتند که لیشمانیا ماژور عامل اصلی لیشمانیای جلدی در مناطق مختلف استان کرمانشاه است. حمزویوهمکاران (1388)، به این نتیجه رسیدند که شیوع بیماری سالک در جنس مذکر 12/2 برابر جنس مؤنث بود. بیشترین موارد بیماری در سنین 20 تا 29 سال مشاهده شد، همچنین شیوع فصلی مربوط به فصل پاییز (%35) بود. 5/32 درصد از بیماران سابقه مسافرت به نواحی آندمیک را به خاطر داشتند و بیشتر بیماران ( 4/54%) دارای یک زخم بودند. نظری (1390)، به این نتیجه رسید که روند تقریبأ ثابت بیماری در سالهای مختلف نشان دهنده غیر آندمیک بودن شهرستان همدان نسبت به این بیماری است. عزیزی و همکاران (1390)، نشان داد که نوع بیماری در شهرستان جاسک، نوظهور از نوع روستایی یا مرطوب و با عامل لیشمانیا ماژور است. بر این اساس دو گونه پشه خاکی ف. پاپاتاسی و ف. صالحی به عنوان ناقلین بیماری در این کانون معرفی میشوند. ثقفیپور و همکاران (1390)، به این نتیجه رسیدند که میزان بروز بیماری در استان قم در مردان از زنان بیشتر است. که این میتواند به دلایل مختلفی مثل شغل ، نوع پوشش مردان و ... باشد. رمضانی و همکاران (1390)، به این نتیجه رسید که در شهرستان آران و بیدگل 8/30 درصد بیماران در گروه سنی 9-1 سال قرار داشتند تعداد بیماران در شهر بیش از روستا و بیماری در مردان بیشتر از زنان مشاهده شده است. کاردنس (2006)، در پژوهشی در شمال کلمبیا بیان میکند که شیوع و انتشار غالب بیماری سالک علاوه بر مسایل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تحت تأثیر عوامل اکولوژیکی است، در بین عوامل اکولوژیکی مؤثر شیوع این بیماری عناصر یک فاکتور بحرانی محسوب میگردد. دیزجای (2004)، بیان میکند این بیماری اغلب در مناطق کمتر رشد یافته کشورهای درحال توسعه و در برخی از کشورهای مناطق گرمسیری و نیمهگرمسیری دنیا شیوع داشته و موارد ابتلای سالانه آن بیش از نیم میلیون نفر است. سالومون و همکاران (2012 )، اظهار داشت، اپیدمیولوژی لیشمانیوز در آرژانتین در ارتباط با متغیرهای آب و هوایی در مقیاسهای مختلف زمان و فضا است. بنابراین، لیشمانیوز یک تهدید بالقوه برای مناطق مختلف است. نایکر (2011)، بیان میکند تأثیر تغییرات آبوهوایی در اپیدمیولوژی بیماریهای مشترک انسان و دام مشهود است این تغییرات آب و هوایی در مخزن و ناقل اثر میگذارد و این تغییرات با ایجاد سویههای جدید زیست محیطی برای ناقلان باعث تغییر در توزیع زمانی- مکانی بیماریها میشوند.
دادهها و روشها
محدوده مورد مطالعه
شهرستان قصرشیرین در 45 درجه و 24 دقیقه تا 45 درجه و 56 دقیقه طول شرقی و 33 درجه و40 دقیقه تا 34 درجه و 37 دقیقه عرض شمالی واقع شده است. این شهرستان از ناحیه شمال به شهرستان جوانرود (بخش ازگله) از جنوب به عراق و استان ایلام (بخش صالح آباد) از شرق به شهرستان سرپل ذهاب و گیلانغرب و از مغرب به عراق محدود است. بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1390،جمعیت شهرستان قصرشیرین 25517 نفر بوده است. که از این تعداد 17968 نفر ساکن شهر و 7221 نفر ساکن روستا هستند. این شهرستان از نظرآب و هوایی دارای آب و هوای خشک و گرم است و از نظر فیزیوگرافی به صورت دشت است . ارتفاع آن از سطح دریا 376 متر است. این شهرستان 2005 کیلومتر مربع مساحت دارد.
نقشه 1- موقعیت شهرستان قصرشیرین در استان کرمانشاه
دادهها:
الف) دادههای وضعیت بیماری سالک در شهرستان قصرشیرین
ب) دادههای هواشناسی
الف) دادههای وضعیت بیماری سالک در شهرستان قصرشیرین
اطلاعات مربوط به این بیماری در شهرستان قصرشیرین (سن- جنس- محل سکونت- تاریخ بروز- ..) در طی سالهای 1382-1390 با مراجع به پرونده بیماران در مرکز بهداشت استان کرمانشاه استخراج شد. سپس با استفاده از این اطلاعات وضعیت توزیع ماهانه، فصلی و تغییرات سالانه این بیماری مورد ارزیابی قرار گرفت.
جدول 1- موارد بروز سالک جلدی در شهرستان قصرشیرین طی دوره آماری 1382-1390
|
مجموع |
اسفند |
بهمن |
دی |
آذر |
آبان |
مهر |
شهریور |
مرداد |
تیر |
خرداد |
اردیبهشت |
فروردین |
ماه سال |
|
14 |
2 |
3 |
1 |
3 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
1 |
0 |
0 |
82 |
|
38 |
1 |
1 |
11 |
8 |
4 |
5 |
2 |
0 |
3 |
0 |
1 |
2 |
83 |
|
20 |
0 |
0 |
2 |
0 |
4 |
1 |
2 |
1 |
4 |
2 |
1 |
3 |
84 |
|
24 |
0 |
0 |
1 |
7 |
1 |
2 |
1 |
3 |
3 |
1 |
1 |
4 |
85 |
|
15 |
0 |
1 |
3 |
1 |
0 |
0 |
1 |
2 |
2 |
1 |
0 |
4 |
86 |
|
15 |
0 |
0 |
0 |
2 |
5 |
1 |
1 |
1 |
2 |
1 |
0 |
1 |
87 |
|
10 |
0 |
2 |
1 |
0 |
1 |
0 |
2 |
0 |
2 |
0 |
10 |
1 |
88 |
|
19 |
0 |
2 |
4 |
5 |
3 |
3 |
2 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
89 |
|
56 |
0 |
5 |
10 |
12 |
10 |
3 |
4 |
4 |
3 |
0 |
2 |
3 |
90 |
|
56 |
2 |
5 |
11 |
12 |
10 |
5 |
4 |
4 |
4 |
2 |
10 |
4 |
بیشینه |
|
14 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
کمینه |
جدول 2- فروانی ویژگیهای فردی و اجتماعی افراد مورد مطالعه
|
متغیر |
پاسخ |
فراوانی |
درصد |
درصد تجمعی |
میانگین |
|
|||
|
سن |
زیر 25 سال 36-26 سال 47-37 سال بالای 48 سال کل |
113 30 31 38 212 |
3/53 2/14 6/14 9/17 0/100 |
3/53 5/67 1/82 0/100 |
74/30 |
|
|||
|
جنس |
زن مرد کل |
82 130 212 |
7/38 3/61 0/100 |
7/38 100 |
- |
|
|||
|
مسافرت |
مناطقآندمیک عدم مسافرت کل |
4 208 212 |
9/1 1/98 0/100 |
9/1 0/100 |
- |
|
|||
|
شغل |
نظامی خانهدار محصل کارگر- کشاورز سایر کل |
47 57 31 54 23 212 |
2/22 9/26 6/14 5/25 8/10 0/100 |
2/22 1/29 7/63 2/89 0/100 |
- |
|
|||
|
محل سکونت |
شهر روستا کل |
69 143 212 |
5/32 5/67 0/100 |
5/32 0/100 |
- |
|
|||
|
مشخصات مسکن |
نوساز قدیمی سنگر و پادگان چادرنشین کل |
154 30 20 8 212 |
6/72 2/14 4/9 8/3 100.0 |
6/72 8/86 2/96 0/100 |
- |
||||
با توجه به نتایج جدول (2)، اکثریت مبتلایان (معادل 3/53 درصد) در گروه سنی زیر 25 سال قرار داشتند. نتایج نشان داد که احتمال ابتلا به بیماری سالک در منطقه مورد مطالعه در مردان بیشتر (61 درصد) از زنان رخ داده است. همچنین 98 درصد مبتلایان در شهرستان قصر شیرین هیچگونه مسافرتی به مناطق آندمیک بیماری سالک در طول دوره مورد نظر نداشتهاند. شغل اصلی 9/26 درصد مبتلایان مورد مطالعه خانهدار، 2/22 درصد آنان نظامی و سرباز، 6/14 درصد محصل، 5/25 درصد کارگر و کشاورز و 8/10 درصد سایر مشاغل ( افراد بیکار و سایر افردا بیمار که در پرونده بیماری، اطلاعات شغلی خود را ذکر نکردهاند). 5/67 درصد بیماران ساکن روستا و 5/32 درصد در شهر سکونت دارند. 6/72 درصد بیماران مبتلا به سالک در شهرستان مورد مطالعه دارای منزل مسکونی نوساز بوده و 2/14 درصد آنان در منازل قدیمی زندگی میکنند
ب) دادههای هواشناسی
این پژوهش که شامل سه عنصر دما، رطوبت و بارش از ایستگاه هواشناسی سینوپتیک کرمانشاه، طی سالهای 1382-1390 جمع آوری شد. و سپس این دادهها به صورت ماهانه مورد استفاده قرار گرفت. و در ادامه نیز تحلیل همبستگی بین عناصر هواشناسی و میزان بروز بیماری انجام پذیرفت. برای تجزیه و تحلیل از آمار توصیفی (میانگین، فراونی و ... ) و آمار استنباطی (همبستگی پیرسون) استفاده شده است. کلیه محاسبات آماری این پژوهش با استفاده از نرم افزارspss انجام شد.
روش
پژوهش از نظر هدف از نوع کاربردی و از نظر ماهیت از نوع توصیفی همبستگی است. روش گردآوری اطلاعات در پژوهش حاضر، روش کتابخانهای و بررسی اسنادی است. برای جمعآوری دادههای پژوهش، از آمارهای مربوط به بیماری سالک گزارش شده در طی دوره آماری 1382- 1390 که از مرکز بهداشت استان کرمانشاه استخراج شده است و معادل 212 نفر بودند استفاده شده است. همچنین دادههای هواشناسی مربوط به متغیرهای دما، بارش و رطوبت نسبی که از اداره کل هواشناسی استان کرمانشاه جمعآوری شده، استفاده شده است. جهت تجزیه و تحلیل از آمار توصیفی (میانگین، فراونی و ... ) و آمار استنباطی (همبستگی پیرسون) استفاده شده است. کلیه محاسبات آماری این پژوهش با استفاده از نرم افزارspss انجام شده و جهت نشان دادن مناطق آلوده به بیماری سالک از نرم افزار ARC GIS استفاده شده است.
نتایج
تحلیل تغییرات زمانی شیوع بیماری سالک در شهرستان قصرشیرین
شهرستان قصرشیرین از نظر اقلیمی دارای اقلیم خشک و گرم است. بر اساس نتایج نمودار (1)، زمان اوجگیری دما در شهرستان قصرشیرین طی ماههای تیر و مرداد است. که متوسط ماهانه دما در این ماهها به ترتیب 33.41 و 34.46 درجه سانتیگراد است. که در دو ماه ذکر شده میزان بروز بیماری قابل توجه نیست. لازم به ذکر است که در شهرستان مذکور، این بیماری در در اوایل پاییز شروع به بروز کرده و در ماه آذر به اوج خود میرسد. با توجه به رابطه بین افزایش دما و احتمال افزایش بروز دما، تأخیر بوجود آمده را میتوان بر اساس دوره کمون بیماری توجیه کرد که در این حالت بروز علایم بیماری مقارن با حداقل دو ماه پس از ملاقات پشه با بیمار است. به عبارت دیگر زمان اوجگیری گرما در شهرستان قصرشیرین در ماههای تیر و مرداد است که این زمان، مناسبترین زمان برای فعالیت پشه خاکی است. یعنی بروز بیماری در فصل پاییز، نتیجه گزش پشههای خاکی در دو ماه قبل است. در نتیجه، کاهش بروز بیماری در فصل بهار در طی سال به دلیل عدم فعالیت پشه خاکی در فصل زمستان است که به علت نامناسب بودن شرایط اقلیمی برای فعالیت پشه خاکی در این فصل است.
شهرستان قصرشیرین کانون اصلی آلودگی بیماری سالک در استان کرمانشاه است. (نقشه شماره 1). همانطور که در این نقشه دیده میشود شهرستان قصرشیرین در استان کرمانشاه مناطق شایع بیماری است. در این شهرستان در طی 9 سال (1382-1390) تعداد 212 مورد بیماری سالک گزارش شده است. نسبت بیماری در این شهرستان (با در نظر گرفتن جمعیت شهرستانها) در مقایسه با سایر شهرستانها بیشترین میزان را در این سالها داشته است. موارد بروز بیماری سالک پوستی در این شهرستان در طی سالهای 1382-1390 در جدول (1) ارائه گردیده است. بیشترین موارد بروز بیماری در فصل پاییز به ثبت رسیده است با توجه به دوره کمون بیماری سالک پوستی و همچنین فعالیت فصلی پشه ناقل بیماری و از سوی دیگر پژوهشهای پیشین در زمینه نوع انگل سالک پوستی در استان که از نوع لیشمانیا ماژور است میتوان گفت که بیشترین تعداد مبتلایان به سالک در استان سالک پوستی از نوع مرطوب است. حداکثر شیوع بیماری در سال 1390 با 26.42 درصد و کمترین شیوع بیماری در سال با 1388 با 4.72 رخ داده است. بیشترین میزان بروز بیماری در فصل پاییز با 39.15 درصد و کمترین میزان بروز بیماری به فصل بهار با 14.15 درصد تعلق دارد. میزان بروز بیماری در فصل تابستان و زمستان به ترتیب 22.64 درصد و 23.58 است. بیشترین موارد بروز بیماری به ماههای مهر، آبان، آذر و کمترین میزان مربوط به ماههای اردیبهشت ،خرداد و اسفند است. با توجه پژوهش انجام شده در زمینه انگل لیشمانیا توسط حمزوی و همکاران اکثر مبتلایان به سالک از نوع سالک مرطوب یا روستایی بوده و دوره کمون هم گواه این موضوع است. اوج فعالیت پشه خاکی در نیمه اول سال در ماههای، خرداد، تیر، مرداد، و اوج بروز بیماری در نیمه دوم سال یعنی از مهر تا آذر است
نمودار 1- نمودار متوسط دما و بروز بیماری سالک
تحلیل همبستگی بین عوامل اقلیمی و تعداد مبتلایان:
نتایج حاصل از همبستگی بین متغیرهای اقلیمی با موارد بروز بیماری سالک به روش پیرسون طی یک دوره 9 ساله (1382-1390) در جدول (3) آورده شده است. نتایج نشان داد که همبستگی منفی معنیداری بین متوسط دما و بروز بیماری در سطح 99% در منطقه مورد مطالعه وجود دارد. یعنی همزمان با افزایش دما و رسیدن به نقطه اوج گرما در شهرستان مورد مطالعه، احتمال بروز بیماری در کمترین حد ممکن قرار دارد. که این نتیجه به دلیل خصیصه دوره کمون در بیماری سالک است. همچنین نتایج نشان داد که بین متغیرهای متوسط حداقل دما و بروز بیماری با ضریب همبستگی (0.246r=- ) رابطه منفی معنیداری در سطح 99% وجود دارد. وجود رابطه منفی معنیدار بین بروز بیماری سالک و متوسط حداکثر دما نیز در سطح 95% درصد در منطقه مورد مطالعه به اثبات رسید. در مجموع با افزایش میزان دما میزان موارد بروز بیماری در شهرستان قصرشیرین کاهش مییابد. نتایج مذکور در جدول (3) نشان داد که بروز بیماری سالک در شهرستان قصرشیرین هیچگونه رابطه معنیداری با تغییرات میزان بارش و رطوبت نسبی ندارد.
جدول 3- تحلیل همبستگی بین میزان بروز بیماری با عناصر اقلیمی در شهرستان قصرشیرین دوره آماری 1382-1390
|
Sig |
R |
متغیرهای اقلیمی |
متغیر اول |
|
0.008 |
**233/0- |
متوسط دما |
|
|
0.005 |
**246/0- |
حداقل دما |
|
|
012/0 |
*218/0- |
حداکثر دما |
تعداد مبتلایان |
|
073/0 |
ns141/0 |
رطوبت نسبی |
|
|
115/0 |
ns116/0 |
بارش |
|
مأخذ: یافتههای تحقیق
با توجه به نتایج حاصل از همبستگی بین متغیرهای اقلیمی و احتمال بروز بیماری سالک در شهرستان قصرشیرین، بهصورت صددرصد نمیتوان گفت عامل بروز بیماری در این شهرستانف فقط تغییرات در متغیرهای اقلیمی است. برای پی بردن به دلایل اصلی بروز بیماری در این منطقه و برای برنامهریزی کارآمد در جهت جلوگیری از بروز بیشتر آن در جامعه به دنبال بررسی سایر عوامل با تأکید بر ویژگیهای فردی، اجتماعی و اقتصادی مبتلایان هستیم. در این پژوهش، به بررسی عواملی که زمینهساز بیماری سالک در افراد مورد مطالعه بودهاند پرداخته شده است.
تحلیل رابطه بین عوامل فردی –اجتماعی و اقتصادی مؤثر بر بروز بیماری سالک
جنسیت و سن
در بین بیماران مبتلا به سالک در شهرستان مورد مطالعه، از نظر جنس و گروههای سنی ظاهرأ تفاوتهایی وجود دارد. به همین دلیل در این قسمت به بررسی معنیداری اختلاف بین متغیرهای سن و جنسیت مبتلایان در شهرستان مورد مطالعه با استفاده از آزمون کای اسکویر میپردازیم. نتایج جدول (4) نشان میدهد که گروه سنی زیر 25 سال در هر دو جنس زن و مرد بالاترین میزان ابتلا را دارند. که البته این میزان در مردان بیشترین تعداد را نسبت به زنان دارد. نتایج نشان میدهد که احتمال ابتلا به این بیماری در بین مردان نسبت به زنان بیشتر است. برای توجیه این نکته به عواملی مانند عوامل فرهنگی و رفتاری و نیز نوع پوشش اشاره نمود. به عنوان مثال مردان به دلیل نوع پوشش بیشتر در معرض گزش پشه خاکی قرار میگیرند. همچنین منحصر فرد بودن مشاغلی مانند رانندگی، حمل و نقل شهری و نظامی و انتظامی در مردان نسبت به زنان است.
نتایج آزمون کای اسکویر نشان داد که تفاوت معنیداری بین متغیرهای جنسیت و گروههای ستی از نظر ابتلا به بیماری در سطح 99% درصد وجود دارد.
جدول 5- بررسی معنیداری تفاوت بین متغیرهای جنسیت و گروههای ستی با استفاده از آزمون کای اسکویر
|
جمع |
مرد |
زن |
جنسیت گروه سنی |
|
|
|
|
|||
|
113 |
87 |
26 |
زیر 25 |
|
|
30 |
12 |
18 |
36-26 |
|
|
31 |
13 |
18 |
47-37 |
|
|
38 |
20 |
18 |
بالای 48 |
|
|
212 |
132 |
80 |
جمع |
|
|
|
Sig= 0.000 |
chi-sqauer=23.692 |
|
|
جنسیت و مسافرت
در بین بیماران مبتلا به سالک در شهرستان مورد مطالعه، از نظر جنس و مسافرت ظاهرا تفاوتهایی وجود دارد. به همین دلیل در این قسمت به بررسی معنیداری اختلاف بین متغیرهای جنس و مسافرت به مناطق آندمیک و غیر آندمیک در شهرستان مورد مطالعه با استفاده از آزمون کای اسکویر میپردازیم.
با توجه به جدول (6 ) نتایج نشان میدهد. که در مردان مسافرت به میزان 9/1 درصد بیشتر از زنان صورت گرفتهاست، ولی در زنان هیچگونه مسافرتی صورت نگرفته است. اما در کل عدم مسافرت به نواحی آندمیک در هر دو جنس معادل 1/98 درصد است. این نکته نشان دهنده این موضوع است که مسافرت به نواحی آندمیک عامل تأثیرگذاری در شیوع بیماری سالک در این شهرستان نیست. و بیماران با توجه به شرایط موجود در شهرستان قصرشیرین به بیماری مبتلا شدهاند. نتایج آزمون کای اسکویر هم نشان داد که بین جنس و مسافرت به نواحی آندمیک تفاوت معناداری وجود ندارد.
جدول 6- بررسی تفاوت معنی داری بین متغیرهای جنسیت و مسافرت با استفاده از آزمون کای اسکویر
|
جمع |
مرد |
زن |
متغیر مسافرت |
|
|
|
||
|
40 |
4 |
0 |
مسافرت به مناطق آندمیک |
|
208 |
126 |
82 |
عدم مسافرت |
|
212 |
130 |
82 |
جمع |
|
|
Sig= 109 |
chi-sqauer=2.572 |
|
مشخصات مسکن و محل سکونت
در بین بیماران مبتلا به سالک در شهرستان مورد مطالعه، از نظر مشخصات منزل و محل سکونت ظاهراً تفاوتهایی وجود دارد. به همین دلیل در این قسمت به بررسی معنیداری اختلاف بین متغیرهای مشخصات منزل و محل سکونت افراد مبتلا به بیماری در شهرستان مورد مطالعه با استفاده از آزمون کای اسکویر میپردازیم.
نتایج جدول (7) نشان میدهد که اکثریت افراد مبتلا هم در شهر و هم در روستا، در منازل مسکونی نوساز زندگی میکنند. که این میتواند نشأت گرفته از این مسأله باشد که ساختمانهای نوساز غالبأ در نقاط بایر و حاشیه شهرها و طبعأ نزدیک زیستگاههای مخزن و ناقل بیماری احداث میشوند. در رتبه دوم مبتلایان هم در شهر و هم در روستا در منازل قدیمی سکونت دارند. پادگانها و سنگر هم مکان مناسبی برای ابتلای افراد به بیماری سالک هم در شهر و هم در روستا دارد.
جدول 7- بررسی تفاوت معنیداری مشخصات منزل مسکونی و محل سکونت مبتلایان
|
روستا |
شهر |
محل سکونت مشخصات منزل |
|
107 |
49 |
نوساز |
|
19 |
9 |
قدیمی |
|
9 |
11 |
سنگر |
|
8 |
0 |
چادرنشین |
|
143 |
69 |
جمع |
|
Sig=0.036 |
Chi sqauer= 8.547 |
|
جمع بندی و نتیجه گیری
نتایج این پژوهش نشان میدهد که این شهرستان از در استان کرمانشاه بالاترین میزان شیوع را در این بیماری دارداین شهرستان در حقیقت جزء مناطق آندمیک در استان کرمانشاه است (نقشه شماره1). بیشترین موارد بیماری در ماههای شهریور تا آذر به ثبت رسیده و بیشترین میزان بروز بیماری در فصل پاییز با 15/39 و کمترین میزان بروز در فصل بهار با 15/14 تعلق دارد. نتایج حاصل از تحلیل همبستگی نشان داد که بین متوسط دما و متوسط حداکثر دما و متوسط حداقل دما با تعداد مبتلایان یک رابطهی منفی معنیدار وجود دارد در حقیقت در فصل تابستان که دما اوج میگیرد بیماری کاهش مییابد و همزمان با کاهش دما در فصل پاییز بیماری اوج میگیرد. پایین بودن موارد بروز بیماری در فصل اوج گرما به این معنی نیست که دما هیچ گونه نقشی در بروز بیماری ندارد بلکه این نکته در حقیقت در برگیرنده دوره کمون بیماری است که در فصل تابستان شرایط دمایی برای زندگی پشه خاکی ناقل بیماری فراهم میشود . اما بین نیش زدن پشه خاکی با ظاهر شدن بیماری به صورت زخم یک تأخیر زمانی وجود دارد. به همین خاطر فصل اوج بیماری در این شهرستان در فصل پاییز است. از سوی دیگر در فصل زمستان به دلیل عدم شرایط مناسب دمایی برای زیست پشه خاکی میزان بیماری در فصل بهار به حداقل میرسد. همانگونه که گفته شد علاوه بر عوامل اقلیمی مؤثر در شیوع و گسترش این بیماری عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز در شیوع این بیماری بسیار مؤثرند. به نظر میرسد انجام مطالعات اپیدمیولوژیک و اکولوژیک که عوامل خطر ساز انتشار و گسترش بیماری را بررسی میکنند نیز ضروری به نظر میرسد، زیرا نمیتوان گفت عوامل اقلیمی صرفأ باعث بروز این بیماری میشود همبستگی محاسبه شده نیز گویای این واقعیت است که عوامل اقلیمی مانند دما تنها بخشی از فاکتورهای مؤثر در بروز بیماری است.
در کل مردان در این شهرستان بیشتر از زنان به این بیماری مبتلا میشوند. زیرا در ابتلا به بیماری سالک مقولههای فرهنگی و شغلی نیز میتوانند تأثیرگذار باشند به طوری که مردان به واسطه شغل و کار کردن در کانونهای آلوده نزدیک زیستگاههای مخزن (جوندگان) و ناقل (پشه خاکی) بیماری و نیز نوع پوشش خاص در حین کار و استراحت، بیشتر در معرض گزش و آلودگی قرار دارند. در شهرستان قصرشیرین اکثریت افراد مبتلا در گروه خانهداران هستند (9/26 درصد). این نتیجه را میتوان اینگونه توجیه نمود که با توجه به اینکه این گروه بیشتر اوقات خود را در منزل سپری میکنند، عدم توجه به مسائلی مانند اقدامات حفاظتی (نصب توری برای درب و پنجره منزل) سبب احتمال ابتلای بیشتر آنان به بیماری سالک شده است.
نقشه شماره 2- نقشه پراکنش بیماری سالک جلدی در استان کرمانشاه طی سالهای 1382-1390
افراد نظامی و سرباز با مقدار 2/22 درصد دومین دسته از مبتلایان هستند که بیشتر در معرض بیماری و ابتلا به آن قرار دارند. این گروه از یک طرف به علت موقعیت شغلی خود و اسکان در نواحی شهری و از طرف دیگر به دلیل تحرکات مأموریتی، بیشتر در معرض آلودگی قرار دارند و میتوانند در انتقال لیشمانیوز جلدی نقش قابل توجهی را ایفا نمایند. مسافرت به نواحی آندمیک از جمله موارد خطر در مورد بیماری سالک به شمار میآید. در نقاطی که بیماری بهصورت آندمیک نیست، مسافرت به نقاط آندمیک عامل اصلی شیوع بیماری است. در این شهرستان مسافرت در بین مردان معادل 1.9 درصد است که به دلایلی نظیر اجبار و ایجاب شغلی (مانند ماموریتها، دسترسی به بازار و ...) بیشترصورت گرفته است، ولی زنان مورد مطالعه هیچگونه مسافرتی به نواحی آندمیک و غیر آندمیک نداشتهاند. نتایج نشان داد که کلیه بیماران مورد مطالعه در شهرستان قصرشیرین دارای حداقل میزان مسافرت به نواحی آندمیک بودهاند. در پژوهش حاضر، با توجه به بروز بیماری سالک در بین افراد شهرستان قصرشیرین و با توجه به عدم مسافرت مبتلایان به مناطق مستعد بیماری، میتوان نتیجه گرفت که این شهرستان، جزو نواحی آندمیک بوده و شرایط لازم برای زیستپشه خاکی در این منطقه فراهم است. بنابراین میتوان گفت چرخه بیماری در این منطقه فعال است. مشخصات منزل مسکونی و اینکه محل سکونت افراد مبتلا در شهر یا روستا باشد نیز یک عامل تأثیر گذار دیگر در زمینه ابتلا به بیماری است. بیشتر مبتلایان به بیماری (4/72) در ساختمانهای نوساز زندگی میکردند. که این میتواند نشأت گرفته از این مسأله باشد که ساختمانهای نوساز غالباً در نقاط بایر و حاشیه شهرها و طبعا نزدیک زیستگاههای مخزن و ناقل بیماری احداث میشوند که عدم استفاده از توریهای مناسب و در دسترس بودن انسان جهت گزش پشه خاکی در ساختمانهای نوساز حاشیهشهر باعث بروز (4/72) درصدی این بیماری در جمعیت مورد مطالعه بوده است. (2/9) درصد افراد مبتلا در منازل مسکونی قدیمی زنگی میکنند. در منازل قدیمی وجود درز و شکافها و وترک دیوارها مکان مناسبی برای پنهان شدن و استرتحت پشه خاکی است. این میزان در سنگرو پادگان معادل (4/9) است. دلیل این مسأله این است که هنگامی که در بین قشر نظامی و سرباز این بیماری رخ میدهد در پادگانها افرادی زندگی میکنند که از شهرهای دیگر به دلیل خدمت سربازی آمده باشند و به دلیل ایمنی نبودن در برابر پشه سالک در مقابل دیگر ساکنان بومی به این بیماری مبتلا شدهاند و یا اینکه وجود افراد مبتلا در داخل محل زندگی این افراد که پادگان و سنگر است و مبتلا شدن افراد دیگر به این بیماری دلیل دیگر است.
همچنین عوامل محیطی مانند شرایط بهداشتی نامناسب بخصوص در حاشیه شهرها، ناکافی بودن اقدامات بهداشت محیط شامل زباله، نخالههای ساختمانی که موجب افزایش قابل توجه ناقل بیماری میگردد، تغییرات زیست محیطی شامل توسعه کشاورزی، سدسازی، ساختن اماکن مسکونی در مجاورت لانههای جوندگان، احداث منازل مسکونی در نزدیکی اصطبل دامها و... همگی به نوعی میتواند از علل گسترش بیماری سالک در مناطق گرمسیری باشد. لذا با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و نیز تحلیل نقش عوامل اقلیمی در شیوع بیماری و همچنین انجام مطالعات اپیدمیولوژیک و اکولوژیکی امکان برنامه ریزی برای اقدامهای کنترلی و پیشگیرانه را قبل از شیوع بیماری فراهم آورد.
)
