Analysing the land use of C.B.D iniran metropolises using geographic information systems (GIS) (case study: Eight regional of Tabriz city)

Document Type : Original Article

Authors

University of Isfahan

Abstract

Fair access to urban land-use and for optimal land-use is one of the fundamental components of sustainable development and social justice. Today concept of land and urban space in terms of both the natural-physical and economic-social change has been qualitative, therefore extent and purpose of the land-use is vast and rich. Therefore, usage of land and public space as a source of critical and public wealth (property), should be done by plan in principle. Considering the importance of this issue, in this study, we analyse land area of the eighth zone of tabriz according to the views expressed in quantitative and qualitative. In this study, with descriptive and analytical documents, analysed the quantitative and qualitative issues and deficiencies of land-use separately, with terms of social conditions, economic and structural facilities of the city, and common techniques and geographic information system (GIS) to analyse the land-use is used. Eventually strategies for the organization of space in the current situation using SWOT strategic approach are presented. The results of this study indicate that this area of the city's plans do not meet the required performance because of legal and regulatory bottlenecks, lack of proper communication between the organization, management interference, lack of attention to values in the zone, lack of attention to features of social - cultural and economic. As well quantitative assessment of land use, considering the per capita and measures and qualitative evaluation of the study, indicate that some of existing land-uses are unbalanced and not consistent with scientific standards and criteria in terms of quantitative and qualitative.

Keywords


1- مقدمه

1-1- طرح مسأله

جهان به سرعت در حال شهری شدن پیش می‌رود و مناطق بزرگ هرساله به وسیلۀ شهرها و شهرک‌ها پوشیده می‌شوند. مناطق ایجاد شده در شهرها دائماً در حال شکل پذیری جدید از طریق مصارف جدید و ساخت و سازهای ایجاد شده است (Taleai and etc, 2005: 1). کاربری اراضی شامل انواع بهره برداری از زمین به منظور رفع نیازهای گوناگون انسان است یکی از پیش شرط‌های اصلی برای استفاده بهینه از زمین، اطلاع تغییرات هر کدام از کاربری‌ها در طول زمان است (فیضی زاده و همکاران، 1386). تغییرات کاربری اراضی به طور عمده از عوامل بزرگ مقیاس مانند مباحث اقتصاد جهانی و اقلیم تأثیر می‌پذیرد و مسائلی مانند تغییرات جمعیتی و سیاست‌های محلی در کنار عوامل یاد شده نقش تعیین کننده‌ای دارند (Geist and Lambin, 2002). بطوری که توسعه‌های بلند مدت در الگوهای کاربری اراضی به وسیلۀ عدم قطعیت‌ها احاطه شده‌اند (Koomen, Buurman, 2002: 1).

در شهرسازی امروز جهان، برنامه ریزی کاربری زمین، یعنی چگونگی استفاده و توزیع و حفاظت اراضی همواره از محورهای اساسی شهرسازی و یکی از زمینه‌های دست یابی به توسعۀ پایدار شهری به شمار می‌رود و از دیدگاه توسعۀ پایدار شهری، برنامه ریزی کاربری زمین اهداف عمدۀ زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی و کالبدی- فضایی را شامل می‌شود (دلیر و ملکی،1386: 66). نرخ سریع توسعۀ شهری موجب تغییرات وسیعی در الگوی کاربری اراضی پیرامون شهرها شده است. اثرات رشد شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه و کشورهای توسعه یافته محسوس بوده است. با این حال در کشورهای در حال توسعه، از جمله ایران، این نرخ رشد سریع تر بوده و در نتیجه منجر به تغییرات وسیعی در کاربری اراضی شده است (هال، 2000). تعیین اصول دقیق مکانیابی فعالیت‌های مختلف در شهر به دلیل ماهیت پویای مسائل شهری اگر نه غیر ممکن، بدون تردید بسیار دشوار است (پورمحمدی، 1386: 93). در واقع، ما بدون برنامه ریزی کاربری زمین نمی‌توانیم شرایط مطلوبی را در شهرها برای شهروندان بدست بیاوریم که به استفاده از متخصصان، در همه مسائل مربوط به شهر نیاز است (ضرابی و دیگران، 1388: 26).

با توجه به قرار گرفتن منطقۀ هشت شهر تبریز در مرکز شهر، بخش زیادی از امکانات خدماتی شهر، عمده عملکردهای تجاری و بازار سنتی تبریز (ثبت شده در یونسکو)، ارگان‌های اداری مرکزی و مجموعه‌ای از نهادها با عملکرد وسیع در مقیاس شهری، فراشهری و حتی فرااستانی، در یک راستای بهم پیوسته درون این منطقه جای گرفته است. اکنون این وضعیت باعث تمرکز جمعیت و ترافیک شهری در مرکز اصلی شهر شده است (محمد زاده و همکاران، 1384: 18). عوامل ذکر شده، ضرورت برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، بهینه گزینی کارکردها و تخصیص بهینة فضای شهری به کاربرهای متناسب با در نظر گرفتن استاندارها (نظریان و همکار، 1389) از یک سو و لحاظ نمودن سازگاری، مطلوبیت، وابستگی و ظرفیت کاربری‌ها با یکدیگر و در مقیاس شهری را از سوی دیگر بیش از پیش الزامی می‌سازد، که در این تحقیق به آن توجه شده است. با توجه به مطالعات انجام گرفته، جمعاً 16 کاربری اصلی انتحاب و نسبت سرانه و فضای اختصاص یافته به هر یک بررسی می‌گردد. در ارتباط با مطالعات مربوط به کاربری‌های شهری و اهمیت آن می‌توان به مطالعات، پورمحمدی (1385)، پوراحمد و همکاران (1388)، ضرابی و همکاران (1388)، زیاری (1389) و بسیاری دیگر اشاره کرد.

 

1-2- اهمیت و ضرورت

تبریز از جمله شهرهایی است که جمعیت آن، به طور مستمر تجدید می‌شود، بی آنکه کل جمعیت شهر به طور محسوس تغییر یابد. نیروی انسانی جذب شده در شهر به مراتب بیش از جمعیتی است که از دست می‌دهد، در این جذب و دفع‌های جمعیتی، علاوه بر تأثیر داده‌های مثبت اقتصادی، بعید نیست که با علائم و نشانه‌هایی از بحران شهری نیز آشنا شد، و در چنین شرایطی، نیروی رانش شدید، روستاها است؛ که شهر تبریز را علی رغم ضعف توان جاذبه، لبریز از جمعیت روستایی می‌کند (مرکز آمار ایران، 1385: 12). بافت قدیم شهر تبریز (که بخش قابل توجه آن در منطقة هشت واقع شده است) به دلیل داشتن موقعیت مرکزی از دیرباز دارای انواع کارکردهای شهری به ویژه فعالیت‌های تجاری و بازرگانی (بازار)، مذهبی و تفریحی بوده که علاوه بر نیازهای ساکنین خود شهر، نیازهای نواحی دور دست ( فراتر از مرزهای جغرافیایی شهر) را نیز تأمین می‌کرده است. با شروع عملیات اجرایی شهرسازی مدرن که عمدتاً در صدد توسعۀ شتابزدۀ شبکه‌های ارتباطی بوده، عملکردهای بافت قدیمی از جمله کارکردهای بازار رو به ضعف می‌گذارد. در شرایط کنونی نیز، این منطقه با تراکم فعالیتی شدیدی مواجه است که این امر فشار زیادی به محدودۀ مسکونی منطقه وارد می‌نماید (محمدزاده و دیگران، 1384: 19).

با نظر به اینکه منطقۀ 8 شهرداری تبریز، مرکز تجاری و بازرگانی(CBD)[1]، مذهبی و تفریحی شهر است و توان زیادی از لحاظ جذب سفر شغلی و کاری را داراست و این جذب سفر باعث ازدحام و شلوغی در بسیاری از محورهای این منطقه می‌شود (همان منبع: 19)، لزوم ایجاد توازن صحیح و منطقی بین کاربری‌های اراضی شهری در این منطقه به شدت احساس می‌گردد. وجود توازن و تناسب بین کاربری‌های موجود در منطقة هشت باعث رفع و همچنین جلوگیری از اضافه شدن مشکلات عدیدۀ این منطقه می‌گردد. در واقع پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به سوالاتی از این قبیل است که، وضعیت کاربری‌های موجود در منطقة هشت تبریز چگونه است؟ راهبردهای مناسب برای افزایش کارآیی کاربری‌های این منطقه از شهر تبریز کدامند؟ مکان گزینی کاربری‌های موجود چگونه بوده و مکان مناسب کجاست؟ و نهایتاً اینکه راهکارهای مناسب برای مدیریت بهینة کاربری‌ها کدامند؟

 

1-3- اهداف

- شناخت و مطالعۀ وضع موجود کاربری‌ها در سطح شهر و نحوۀ توزیع و استقرار کاربری‌ها نسبت به یکدیگر.

- بررسی کمی کاربری‌ها و مقایسۀ آن با سرانه‌های استاندارد موجود در ایران و جهان.

- تحلیل کیفی کاربری‌ها.

- ارزیابی نارسایی‌ها و مشکلات هر یک از کاربری‌ها.

 

1-4- روش پژوهش

روش این پژوهش ترکیبی از روشهای توصیفی، اسنادی و تحلیلی است. به صورتی که بعد از انتخاب کاربری‌های هدف (مجموعاً 16 کاربری اصلی) و مقایسة کاربری‌های موجود در منطقة هشت شهر تبریز، با استانداردها و سرانه‌ها به لحاظ کمی و همچنین تحلیل عوامل داخلی ([2]IFAS) و خارجی (EFAS[3]) به لحاظ کیفی، چگونگی توزیع و جانمایی فضایی آن در سطح منطقة هشت شهر تبریز تحلیل گردیده است.

 

1-5- معرفی محدوده مورد مطالعه و ویژگی‌های منطقه

بر اساس طرح جامع شهر تبریز و به منظور ارائه خدمات مناسب به شهروندان و با توجه به بافت قدیمی گسترش و توسعه شهر و عدم تمرکزگرایی، شهر تبریز به 10 منطقه شهرداری تقسیم شده که از میان این مناطق دهگانه، منطقه 8 تاریخی و فرهنگی از ویژگی‌های چندی برخوردار است که شاید در سایر مناطق شهری وجود نداشته باشد. این شهرداری شامل جالب ترین آثار تاریخی و بسیار ارزشمند چون بازار تبریز، مساجد عالی مانند مسجد جامع، مسجد کبود، مدارس مشهور و خانه‌های باشگوه را در بر گرفته است. به طور کلی، منطقه 8 شهرداری در داخل باروی نجفقلی خانی پس از زلزله 1193 ه.ق. قرار گرفته است. جالبترین موزه‌های تاریخی شهر تبریز که نشانگر ارزش و اهمیت تاریخی این شهر است، مانند موزه آذربایجان، موزه مشروطه موزه فرش و موزه ارامنه در این محدوده واقع شده اند(http://m8.tabriz.ir). منطقة هشت شهر تبریز در موقعیت 46 درجه و 17 دقیقة طول شرقی و 38 درجه و 4 دقیقة عرض شمالی قرار گرفته است. از دیرباز به علت اهمیت مرکزیت شهری، اکثر مراکز ادارات دولتی، سازمان‌ها، نهادها و مراکز اقتصادی و تجاری، بیمه و بانکداری، امنیتی و قضایی، اتوبوسرانی و ارتباطات و غیره در این محدوده احداث شده‌اند (خاماچی، 1384: 16).

 

 

 

نقشة شمارة (1) : موقعیت فضایی استقرار منطقة هشت در شهر تبریز، شهرستان تبریز، استان آذربایجان شرقی و کشور ایران

منبع نقشة پایه: شهرداری منطقة هشت تبریز؛ ترسیم: نگارندگان

 


2- مبانی نظری

در خصوص چگونگی کاربری اراضی شهری دیدگاه‌های متفاوتی مطرح است، لیکن در یک جمع بندی کلی می توان آنها را در قالب نُه دیدگاه عمده مطرح کرد که عبارتند از (زیاری، 1381: 6-18):

نظریة نقش اجتماعی زمین: در این نظریه محدود کردن مالکیت خصوصی و بهره برداری از اراضی در راستای منافع عمومی مردم، در شهرها بیش تر مدنظر است.

نظریة نقش اقتصادی زمین: معتقدان به نظریة نقش اقتصادی زمین، آن را عامل اساسی تغییر فضاهای شهری دانسته و ابراز می‌دارند که چون زمین و مسکن از منابع کمیاب هستند، ضروری است در بهره برداری از آن حداکثر کارایی در نظر گرفته شود و ضوابط و مقررات خاصی در نحوه استفاده مطلوب از زمین تدوین گردد؛ زیرا زمین از کارکردهای مختلف مصرفی و مبادلاتی و اقتصادی و فناپذیر برخوردار بوده و دارای مطلوبیت ویژه ای است (ضرابی و همکاران، 1388: 29).

نظریة سامان دهی زمین: در این نظریه ضوابط و مقررات چگونگی تقسیم اراضی شهری و نحوه استفاده از آن به موضوعاتی مثل: مالکیت زمین از نظر وظایف بخش عمومی در برابر خطرات و سوانح طبیعی و صنعتی بر می گردد.

نظریة توسعهپایدار شهری و کاربری زمین: در این باره بر نگهداری منابع اراضی برای حال و آینده از طریق استفاده بهینه از زمین تأکید می گردد و موضوعاتی چون جلوگیری از آلودگی محیط شهری و ناحیه ای، کاهش ظرفیت‌های تولید محیط طبیعی، عدم حمایت از توسعه‌های زیان آور و حمایت از بازیافت‌ها را مطرح می‌کند (همان منبع: 29).

نظریة مدرنیسم و کاربری اراضی: به منطقه بندی شهری بر اساس عملکردهای خاص بدون توجه به موقعیت، مکان، فرهنگ و سنت در تراکم‌های عمودی و افزایش فضای سبز براساس سلسله مراتب شهری اشاره می کند (زیاری، 1381: 66) و در راستای قطع با گذشته و تاریخ و زمان نگاه می‌کند و فقط و فقط به مسائل معماری می‌پردازد (همان منبع: 13).

نظریه پست مدرنیسم: در این نظریه از معیاری مدرن و کاربر یهای بی روح آن هم چون تبدیل شهرها به قوطی کبریت بی روح و بدون ارتباط با محیط ، وجود برج‌های اداری ، فروشگاههای بزرگ و غول آسا و بنا‌های پر هیبت انسان ستیز و نبود مدنیت انتقاد شد و به جای آن ترکیبی از عناصر جدید و سنتی با مفاهیم هنر بومی و هنر متعالی در ساخت و ساز شهرها پیشنهاد کردند.

نظریه فرهنگ گرایی: این نظریه محورهای معنوی را بر محورهای مادی و کل شهر را بر اجزاء آن و مفهوم فرهنگی شهر را بر مفهوم مادی آن مقدم می‌شمارد.

نظریه طبیعت گرایی: این نظریه آزادسازی انسان و رهایی وی را از محیط مصنوع و استقرار در طبیعت و توجه به کاربری‌های طبیعی به عنوان اوقات فراغت توصیه می‌نماید.

نظریه سلامت روان: این نظریه به مشارکت شهروند در شکل بخشیدن به شهر را توصیه می‌نماید این نظریه نقش برنامه ریزی را به عنوان عاملی در کاهش بزهکاری گوشزد می‌کند و دیدی هجران زده نسبت به شهر‌های بزرگ صنعتی دارند. این گروه مسئله سرانه‌ها، آستانه‌ها و معیارهای مناسب در زندگی (کاربری اراضی شهری) را مطرح می‌کند.

در خصوص چگونگی ارزیابی استفادۀ بهینه از اراضی نیز دیدگاه‌های متعددی مطرح‌اند که از آن جمله‌اند: ارزیابی‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، زیست محیطی و غیره که مهمترین آنها در ارتباط با برنامه ریزی و طراحی فضاهای شهری، ارزیابی‌های زیست محیطی و اقتصادی مطرح هستند.

ارزیابی زیست محیطی، به خاطر آثار گسترده‌ای که پروژه‌های طراحی شهری بر محیط زیست دارند و عمدتاً جنبه قانونی و الزامی پیدا کرده است، بیشتر مورد توجه است (بحرینی، 1377: 419). این نوع ارزیابی برای ارتقای کیفیت برنامه‌های زیست محیطی و اتخاذ سیاستی مناسب دربارۀ تخصیص معقولانه منابع اراضی برای مصارف مختلف به کار می‌رود. گرچه تاکنون دربارۀ ارزیابی زیست محیطی در پروژه‌های شهری-ناحیه‌ای و ملی تقریبا کار اندکی صورت گرفته، لیکن به لحاظ اصول علمی و منطقی بسیار مفید است. در عین حال در این روش، ارزیابی باید قادر به پیش بینی نمایش آثار اکولوژیکی ناشی از استقرار کاریری‌ها بر محیط شهر و ناحیه باشد(حسین زادۀ دلیر، 1380: 103).

ارزیابی اقتصادی، جهت سنجش احتمال سود و زیان اقتصادی طرح‌ها با توجه به اختصاص درآمد عمومی به آنها از نظر تحلیل هزینه-فایده مورد توجه برنامه ریزان قرار می‌گیرد. در این ارزیابی، ابتدا بررسی سود-هزینه در نظر گرفته می‌شود و سپس یک ضابطۀ ارزیابی اجتماعی-اقتصادی که بر جرح و تعدیل‌هایی در بررسی سود و هزینه مبتنی است مورد توجه واقع می‌شود. در عین حال این تحلیل را می‌توان به منظور درجه بندی طرح‌ها بر حسب میزان مطلوبیت نیز مورد استفاده قرار داد(زمردیان، 1370: 265) و (رضویان، 1371: 70).

 

3- بحث

3-1- ساختار جمعیتی شهر تبریز و منطقۀ هشت

شهر تبریز دارای ده منطقة شهری می‌باشد که براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن در آبان ماه 1385، این شهر دارای 378460 خانوار معمولی ساکن با 1398060 نفر جمعیت می‌باشد که شامل 715107 نفر مرد، و 682953 نفر زن بوده است. لذا بر اساس این ارقام، در مقابل هر 100 نفر زن، 104 نفر مرد در این شهر وجود دارد (مرکزآمار ایران، 1385).


 

جدول شمارۀ (1): خانوار و جمعیت شهر تبریز در سال‌های 55 الی 85

سرشماری

1355

1365

1375

1385

شهر

خانوار

جمعیت

خانوار

جمعیت

خانوار

جمعیت

خانوار

جمعیت

تبریز

11756

59797

201400

961480

268910

1191043

378460

1398060

مأخذ: نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 55- 85

 

 

براساس نتایج سرشماری نفوس و مسکن سال 1385، منطقۀ 8 شهرداری تبریز با 8175 خانوار، 35000 نفر جمعیت دارد. از این تعداد 17368 نفر مرد و 17362 نفر زن هستند (دفتر برنامه ریزی شهرداری منطقة هشت تبریز، 1391). مقایسۀ جمعیتی این منطقه با دیگر مناطق شهرداری نشان دهندۀ کم جمعیت بودن این منطقه نسبت به سایر مناطق است. این منطقه به دلیل ارزش تجاری، بیشتر از لحاظ این شاخص مورد توجه است و دلیل کم جمعیت بودن این منطقه، خصیصۀ C.B.D بودن آن است که مهاجرت‌های آونگی داخل شهری را باعث شده است (محمدزاده و دیگران، 1384). بر اساس محاسبات انجام شده و آمارهای موجود، شهرداری منطقۀ هشت تبریز، تنها حدود 2% از مساحت کل مناطق دهگانۀ شهر تبریز را در برمی گیرد.

یکی از شاخص‌های کمی که در تحلیل فشردگی بافت‌های شهری و همچنین برآورد هزینه‌های ناشی از پراکنش در مناطق مادر شهری مورد استفاده قرار می‌گیرد، محاسبه نسبت مساحت بافت مرکزی به مساحت کمی محدوده شهر است (شکویی، 1384). برای محاسبۀ این نسبت، تراکم جمعیت در شعاع‌های متحدالمرکز در محدودۀ شهر به مرکزیت منطقۀ بازار (C.B.D) مشخص و محل شکست منحنی به عنوان بافت پر شهر در نظر گرفته می‌شود و سپس از طریق تقسیم مساحت بافت مرکزی به محدودۀ شهر نسبت مذکور حاصل می‌گردد. با استفاده از اطلاعات مربوط به حوزه‌های آماری و با استفاده از محاسبات انجام شده توسط نرم افزار Arc/Gis این نسبت برای شهر تبریز، محاسبه شده است. با توجه به اینکه مساحت بافت مرکزی شهر (منطقة 8)، برابر 73/356 هکتار است، با در نظر گرفتن جمعیت 35000 نفری منطقه (دفتر برنامه ریزی شهرداری منطقة هشت تبریز، 1390) تراکم ناخالص آن 11/98 نفر در هکتار محاسبه می‌شود ضمن آنکه مساحت کل محدودۀ شهر 16457 هکتار است که با جمعیت 1398060 نفری (مرکز آمار ایران، 1385)، تراکم ناخالص کل شهر 85 نفر در هکتار به دست می‌آید. ملاحظه می‌شود که حتی با توجه به مهاجرت‌های آونگی تراکم ناخالص این منطقه از شهر تبریز نسبت به کل شهر بالاست.

 

3-2- تحلیل و ارزیابی کاربری‌های شهری

3-2-1- تحلیل کمی کاربری اراضی شهر

در این پژوهش، تحلیل‌ها عمدتاً بر شناسایی و تطبیق سرانه‌های کاربری‌های شهری با وضع موجود و چگونگی تخصیص فضای شهری به هر یک از کاربری‌های مختلف استوار است. در ارزیابی‌های کمی، سرانه‌ها و استاندارد‌های تخصیص بهینة فضای شهری به کاربری‌های مختلف شهر مد نظر قرار می‌گیرند. نسبت این کاربری‌ها بسته به شرایط محیطی و کارکردهای انسانی و منطقه‌ای در کشورهای مختلف، متنوع است؛ با این حال در سطح ملی نیز بسته به شرایط جغرافیایی تفاوت‌هایی را دارند (ابراهیم زاده و دیگران، 1389: 118). داشتن اهداف جامع در طرح توسعة یک شهر برای تعیین خط مشی‌های کلی کاربری زمین در نیازمندی‌های فضایی آن لازم است. کارشناسان برنامه ریزی مجموعه‌ای از ارقام را به منظور تخصیص بهینة منابع ارائه داده اند. این استانداردها وسیله‌ای برای کنترل محیط فیزیکی شهر و دستیابی به امنیت، آسایش، کارآیی و منفعت عمومی هستند (Jhon, 1993: 396). معمولاً پس از تعیین مساحت کل شهر و نیازهای جمعیت در هر یک از تراکم‌ها در شرایط موجود و در افق طرح پیسنهادی، باید مبادرت به تعیین سرانه‌های شهری مشتمل بر سرانه‌های مسکونی، تجاری، اداری، صنعتی، تفریحی و غیره گردد (ضرابی و دیگران، 1388: 35). در مجموع باید گفت که تعیین استانداردها و سرانه‌های شهری برای هر شهری، مستلزم موقعیت جغرافیایی آن شهر است. در سطح کشور ما استانداردها و معیار مشخصی برای تهیة سرانه‌های شهری و به منظور تفکیک شهرهای مختلف تاکنون ارائه نگردیده است؛ در عین حال استفاده از استانداردهای سایر کشورها نیز در زمینة تأسیسات و کاربری‌های گوناگون شهری به دلیل مغایرت شرایط آنها در بسیاری از موارد خالی از اشکال نیست (زیاری و دیگران، 1389: 10).

به هر حال در مطالعة پیش رو، استانداردهای مطرح در ارتباط با کاربری‌های شهری مقیاس ارزیابی برای کاربری اراضی شهری در منطقة هشت تبریز انتخاب شده است. در جدول شمارة 2 می‌توان وضعیت موجود شهر در طرح جامع (1385) و کمبودهایی را که در وضعیت فعلی شهر نسبت به افق طرح وجود دارد را مشاهده کرد. ارزیابی کمی سطوح و سرانة کاربری‌های اراضی شهری در منطقة هشت تبریز با توجه به مطالعات انجام شده در طرح جامع، صورت گرفته است. از مجموع کاربری‌های مختلف در سطح شهر، چگونگی پراکنش فضایی و جانمایی شانزده کاربری که در واقع مهم ترین و ضروری ترین کاربری‌ها است، در اینجا انتخاب و نسبت سرانه و فضای اختصاص یافته به هر مورد بررسی و تحلیل، و کمبودها و نیازمندی‌ها در هر یک از کاربری‌ها برآورد گردیده است.


 

جدول شمارة (2) : سرانه‌ها و سطوح وضع موجود کاربری‌های منطقة 8 تبریز و مقایسة آن با استانداردها و تعیین نسیت کمبودها با جمعیت 35000 نفر

کاربری

مساحت کل (مترمربع)

سرانه

(مترمربع)

درصد به کل

میانگین سرانة استاندارد دنیا

(مترمربع)

سرانة استاندارد در ایران

(مترمربع)

میانگین سرانة استاندارد در ایران (مترمربع)

کمبود نسبت به استانداردهای ایران (مترمربع)

مسکونی

1696854

57/47

48/48

125

30-50

40

کمبود ندارد

تجاری

9/452365

68/12

92/12

12

2-4

3

کمبود ندارد

آموزشی

32072

9/0

92/0

*

5/3-11

25/7

221678

مذهبی

9/125406

52/3

58/3

*

2/0-3/0

25/0

کمبود ندارد

فرهنگی

6/30568

86/0

87/0

*

75/0-5/1

125/1

1/8806

درمانی

41452

16/1

18/1

*

75/0-5/1

125/1

کمبود ندارد

بهداشتی

26/55216

55/1

58/1

*

6/0

6/0

کمبود ندارد

ورزشی

8/7348

21/0

21/0

*

2-5/2

25/2

2/71401

اداری

7/227731

38/6

51/6

*

2

2

کمبود ندارد

فضای سبز

5/3262

091/0

093/0

48

7-12

5/9

5/329237

گردشگری

6/20202

57/0

58/0

*

2/0

2/0

کمبود ندارد

نظامی- انتظامی

8/6772

19/0

19/0

*

4/0

4/0

2/7227

صنعتی- کارگاهی

03/27228

76/0

78/0

30

5/1-5

25/3

97/86521

تأسیسات و تجهیزات

75/24046

67/0

69/0

*

75/2-8

38/5

25/164253

حمل و نقل و انبار

08/46098

29/1

32/1

*

2-5

5/3

92/117891

معابر

8/586708

45/16

76/16

40

20-30

25

2/288291

جمع

3567274

100

92/101

*

15/79-134

83/106

37/1208786

ماخذ: (بازنگری طرح تفضیلی شهر تبریز، 1385)، (مومنی و دیگران، 1389: 31 به نقل از حسینی، 1375: 122) و (ضرابی و دیگران، 1388: 38)

 


3-2-1-1- کاربری مسکونی

سرانة مسکونی در کشورهای مختلف متغیر است و از حدود 20 مترمربع تا بیش از 70 مترمربع متفاوت است. در واقع سرانة زمین مسکونی در کشورهای مختلف از 44 تا 88 مترمربع در نظر گرفته می‌شود. در مورد وضع موجود زمین مسکونی نسبت به شهرهای مختلف ایران نیز سرانه مسکونی متغیر است (شیعه، 1383: 173). سرانه مسکونی پیشنهادی در کشور ما که از سوی وزارت کشور عنوان شده است، حدفاصل بین حداقل 40 و حداکثر 50 مترمربع است (پورمحمدی، 1386: 38). کاربری مسکونی در منطقة هشت شهر تبریز سطحی معادل 1696854 متر مربع را دربرگرفته و از سرانه ای معادل 48/48 مترمربع برخوردار است که به مراتب از سرانه‌های رایج در طرح‌های شهری ایران (40-50 مترمربع) بیشتر است (در این باره به جدول شمارة 2 نگاه کنید) و نسبت به استانداردهای جهانی کمتر است. در واقع این کاربری 57/47 درصد از کل مساحت منطقة هشت شهر تبریز را اشغال کرده است (به شکل شمارة 2، توجه شود).

 

3-2-1-2- کاربری تجاری

کاربری تجاری از جمله مهمترین کاربری‌ها هستند که همه مردم به طور دائم با آن سروکار دارند، لذا مکانیابی آن باید با به حداقل رسانیدن مشکلات دسترسی همراه باشد. افراد، خانوارها و موسسات برای رفع نیازهای خود خریدار کالاهای مصرفی و تجهیزاتی هستند که به وسیلة واحدهای دیگری تولید و عرضه می‌شود (پورمحمدی، 1386: 97). موقعیت بازار سنّتی تبریز در محدودة منطقة هشت تبریز، این منطقه را به عنوان یک مرکز قوی تجاری (CBD) ارائه می‌کند که حوزة نفوذ آن حتی به فراتر از مرزهای ملی گسترش می‌یابد. به هر حال با توجه اینکه منطقة هشت تبریز در مرکز شهر استقرار یافته است، تراکم تجاری بیشتری نسبت به مناطق شهری دیگر خود در آن برقرار است. این امر باعث شده است سطح کاربری تجاری در این منطقه به 9/452365 مترمربع برسد که شامل 68/12 درصد کل محدودة مطالعاتی است، که با توجه به حجم جمعیتی 35000 نفر منطقة مورد مطالعه، سرانة تجاری آن 92/12 مترمربع محاسبه می‌شود که نسبت به سرانة استاندارد کاربری تجاری ایران وضعیت بسیار بهتری داشته باشد و در مقایسه با استاندارد جهانی (12 مترمربع) نسبتی استاندارد را داراست (به شکل شمارة 3، توجه شود).

 

3-2-1-3- کاربری فضای سبز

فضاهایی چون فضای سیز عمومی (پارک‌ها)، فضاهای تفریحی و بازی بچه‌ها، فضاهای سبز حفاظت شده، پارک‌های جنگلی، باغات و فضاهای سبز خصوصی و مزارع و اراضی کشاورزی جزو کاربری‌های فضای سبز محسوب می‌شود (پورمحمدی، 1386: 33). این کاربری مجموعاً با 5/3262 مترمربع مساحت، 091/0 درصد از کل مساحت منطقة هشت تبریز را شامل می‌شود. سرانة کاربری فضای سبز در این منطقه 093/0 مترمربع است که نشان دهندة وضع نامطلوب منطقه در این ارتباط می‌باشد. که دلیل عمدة آن نقش غالبی (CBD) است که برای منطقه تعریف شده است، این منطقه دارای کمترین حد فضای سبز شهری در سطح شهر است (به شکل شمارة 4، توجه شود).

 

3-2-1-4- کاربری فرهنگی

اسکان بشر نقشی تمدن ساز در فرایند تاریخی توسعة جوامع داشته است و در این فرایند، شهرها به مثابة برترین سطح اسکان، کانون ایفای این نقش بوده‌اند (اسماعیل پور، 1389: 96). لذا شهرها بستر و تجلی گاه فرهنگ و مکانی پویا برای رشد و توسعة فرهنگ و تمدن اقوام است و کاربری‌های فرهنگی در رده‌های مختلف و سلسله مراتب خدماتی دارای خصایص و ویژگی‌های خاص خود هستند (رضویان، 1381: 154). انواع کاربری‌های فرهنگی شامل اماکن تاریخی و فرهنگی (موزه، کتابخانه، سالن اجتماعات و غیره) است (پورمحمدی، 1386: 33). کاربری‌های فرهنگی در منطقة هشت تبریز، 6/30568 مترمربع از وسعت منطقه را به خود اختصاص داده‌اند که 86/0 درصد از کل محدودة مطالعاتی را شامل می‌شود (در این باره نگاه کنید به شکل شمارة 5).

 

3-2-1-5- کاربری مذهبی

این کاربری به عنوان زیرشاخه و زیر مجموعه‌ای کاربری کلان فرهنگی است (رضویان، 1381: 160). مسجد، تکیه، امام زاده و اماکن مذهبی اقلیت‌ها جزء کاربری مذهبی هستند (پورمحمدی، 1386: 33). از مجموع 3567274 مترمربع وسعت به دست آمده برای منطقة هشت تبریز، 91/125406 مترمربع اختصاص به کاربری مذهبی دارد که سطحی معادل 58/3 درصد از کل منطقه را شامل می‌شود این میزان برابر با سرانه‌ای معادل 52/3 مترمربع است که سطحی بسیار بیشتر از استاندارد تعریف شده در ایران را نشان می‌دهد (در این باره نگاه کنید به شکل شمارة 5).

 

3-2-1-6- گردشگری و پذیرایی

این فضا، مجتمع‌های توریستی، هتل‌ها، مسافرخانه‌ها، هتل آپارتمان‌ها، اردوگاه‌ها، اقامتگاه‌های تابستانی و مواردی از این قبیل را در بر می‌گیرد (وزین، 1384: 93). گردشگری با طیف گسترده‌ای از آثار زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی و کالبدی از جمله عوامل اثرگذار بر الگوی کاربری زمین است که بسته به توان منطقه در جذب گردشگر و همچنین نوع ، حجم و اشکال گردشگری، شدت و کیفیت این اثرگذاری تغییر می‌یابد (قلی نژاد، 1387: 44). در این باره، وجود بازار سنتی و سرپوشیدة تبریز و قدمت آن موجب جذب گردشگران به منطقة هشت تبریز از نقاط مختلف دنیا شده که به فراخور آن حجم وسیعی از وسعت این منطقه به کاربری‌های مرتبط با گردشگری و ارائة خدمات به گردشگران اختصاص یافته است. وسعت این کاربری 6/20202 مترمربع است که 57/0 درصد از کل محدودة منطقة 8 تبریز را در بر می‌گیرد که با 84 قطعة تفکیکی در سطح منطقة هشت مشخص می‌شود (در این باره نگاه کنید به شکل شمارة 5).

 

 

 

3-2-1-7- کاربری آموزشی

یکی از اهداف برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، تأمین مناسب خدمات عمومی از جمله دسترسی به خدمات آموزشی است (پورمحمدی، 1386: 54)، این کاربری در زیرمجموعة کاربری‌های دایر شهری قرار گرفته که شامل زیر مهدکودک، کودکستان، دبستان، راهنمایی و دبیرستان می‌باشد (همان منبع: 33). در مجموعه برای کاربری آموزشی سرانه‌ای معادل 5/3 تا 11 مترمربع در نظر گرفته شده است (نگاه کنید به جدول شمارة 2)، در سطح منطقة هشت تبریز سرانة آموزشی به دست آمده حدود 9/0 مترمربع است که نسبت به استاندارد تعریف شده خیلی پایین است و این امر می‌تواند به علت نقشی باشد که برای این منطقه از شهر تبریز (مرکز CBD) تعریف شده است.

 

3-2-1-8- کاربری بهداشتی و درمانی

این کاربری‌ها امروزه به عنوان یکی از زیرساخت‌های شهری در جهت توسعة نواحی مطرح است و هدف از آن بالا بردن سطح سلامت و ازدیاد نیروی فعالیت افراد و طولانی کردن عمر و بالاخره پیشگیری از بروز و شیوع بیماری‌ها و معالجه به موقع آنهاست. منظور از سلامت افراد تنها تندرستی و تعادل جسمانی آنها نیست، بلکه تعادل روحی و اجتماعی آنها نیز مدنظر می‌باشد (رضویان، 1381: 150). این کاربری شامل بیمارستان، درمانگاه، خانة بهداشت، مراکز پزشکی، حمام عمومی، آبریزگاه، رختشویخانه و مواردی از این قبیل است (پورمحمدی، 1386: 33).

با توجه به 74 قطعه‌ای که واحدهای درمانی در سطح منطقة 8 وجود دارد (بویژه تمرکز مراکز درمانی خصوصی در اطراف خیابان 17 شهریور) و همچنین با در نظر گرفتن این نکته که هر نوع از دسترسی نیازمند توقف است، این نوع از کاربری در ایجاد ترافیک در این منطقه سهم به سزایی دارد که خود ضرورت احداث تعداد وسیعی از پارکینگ در این منطقه را آشکار می‌سازد. در مجموع سرانة متوسط در نظر گرفته شده در ارتباط با تأسیسات بهداشتی- درمانی در ایران 62/1 مترمربع است (نگاه کنید به جدول شمارة 2). با توجه به استقرار منطقة 8 در مرکز شهر و قرار گیری بیشتر واحدهای بهداشتی و درمانی در آن از سرانة نسبتاً مناسبی (31/1 مترمربع برای کاربری بهداشتی و 19/1 مترمربع برای کاربری درمانی و مجموعاً 5/2 مترمربع) برخوردار است.

 

3-2-1-9- کاربری ورزشی

کاربری ورزشی به تأسیسات ورزشی (استخر، سالن سرپوشیده و غیره) و فضاهای باز ورزشی اطلاق می‌شود (پورمحمدی، 1386: 33). این فضاها ترجیحاً در مناطق پرجمعیت مجموعه‌های ورزشی احداث می‌گردند و باید دسترسی به شبکه‌های عبور و مرور پیاده داشته و تا حد امکان از اراضی مسکونی فاصله داشته باشند. در منطقة هشت تبریز، مجموعاً 9 قطعة ورزشی توزیع شده است که با سرانة 21/0 مترمربع، 21/0 درصد از کل مساحت منطقة هشت را به خود اختصاص داده است.

 

 

3-2-1-10- کاربری‌های عام المنفعه

اراضی این فضا کلیة مراکز اداری دولتی، نهادهای عمومی و مراکز اداری خصوصی و انتظامی را شامل می‌شود (پورمحمدی، 1386: 33)، که با 157 واحد اداری و 4 واحد انتظامی، به ترتیب 51/6 و 19/0 درصد از کل مساحت منطقة هشت تبریز را به خود اختصاص می‌دهند. در این منطقه سرانة به دست آمده برای کاربری‌های اداری معادل 38/6 مترمربع و برای کاربری انتظامی 19/0 مترمربع است که مجموعاً از استاندارد معین شده برای شهرهای ایران در زمینة این دو نوع از کاربری‌ها، بسیار بیشتر است. کاربری اداری در ساعات خاص اداری باعث ایجاد گره‌های ترافیکی در این منطقه شده که در برخی از خیابان‌ها به دلیل تداخل ساعات اداری با مراکز آموزشی، مشکلات ترافیکی بسیاری ایجاد می‌گردد (در این باره نگاه کنید به شکل شمارة 9).

 

3-2-1-11- تأسیسات و تجهیزات شهری

تأسیسات شهری عبارتند از: آب، برق، تلفن، فاضلاب و ... (پورمحمدی، 1386: 33) و تجهیزات شهری فضاهایی چون آتش نشانی، بازارهای مصرف، گورستان‌ها و گاهی اوقات عناصری مانند غسالخانه و گشتارگاه و ... است (وزین، 1384: 92). مساحت کاربری‌هایی از این نوع در کل منطقة هشت تبریز معادل 75/24046 مترمربع است. سرانة تأسیسات وتجهیزات شهری در این منطقه، 69/0 مترمربع بوده که نسبت به استاندارد (75/2-8 مترمربع) خیلی پایین است.

3-2-1-12- کاربری صنعتی

فضاهای صنعتی را می‌توان به قسمت‌های مختلفی تقسیم کرد. مهمترین آن‌ها عبارتند از: صنایع سنگین، سبک، صنایع دستی و ... برای وضعیت کاربری صنایع داخل یا همجوار شهرها باید تسهیلات عمومی و تأسیسات شهری در منطقة صنعتی شهر و داخل محوطه‌های صنعتی بهبود یابد. آلودگی آب و هوا در موقع لزوم کنترل شود. خیابان‌ها باید برای ابعاد دسترسی بیشتر توسعه یابند و تسهیلات پارکینگ فراهم آید (رضویان، 1381: 182). در این منطقه 89 واحد صنعتی وجود دارد که 03/17118 مترمربع از مساحت 3567274 مترمربعی منطقة هشت تبریز را شامل می‌شود.

 

3-2-1-13- کاربری حمل ونقل و معابر

کاربری معابر یا راهها و شبکه‌های ارتباطی مهمترین و حساس ترین فضاهای عمومی یک شهر را تشکیل می‌دهند. زیرا علاوه بر اینکه درصد زیادی از اراضی شهرها به این فضاها اختصاص یافته است. راهها مهمترین عنصر شکل دهندة شهر و محل اتصال و ارتباط فضاها و کاربری‌های شهری به شمار می‌روند (رضویان، 1381: 189).

ویژگی بافت قدیمی منطقه در طبقه بندی معابر آنها نیز انعکاس یافته است. معابر در منطقة هشت 76/16 درصد سطح را پوشش داده است. با توجه به مرکزیت داشتن منطقة هشت در سطح شهر تبریز، این منطقه از سرانة نامناسب 76/16 مترمربعی برخوردار است.

 

 

 

 

 

 

3-3- تحلیل کیفی کاربری اراضی شهری

متعاقب ارزیابی کمی کاربری‌ها، معیاره‌ای کیفی ارزیابی، مانند سازگاری (سازگاری کاربری با اطراف) مطلوبیت (سازگاری کاربری با مکان)، ظرفیت (مقیاس عملکردی و چگونگی توزیع در شهر) و وابستگی (چگونگی حمایت کاربری‌ها از یکدیگر و تکمیل عملکردهای دیگر) است (پورمحمدی، 1386: 109) اصولاً این مولفه‌ها هنگام مطالعة هر نوع کاربری اصل هستند (Rangwala, 2000: 37). با توجه به شرایط جغرافیایی و خصوصیات جمعیتی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ساکنین شهر، که در ارزیابی و تحلیل کاربری زمین منطقة هشت شهر تبریز مؤثر است، لذا جهت جمع بندی از همه مطالعات وضع موجود و چالش‌ها و فرصت‌ها، کاربری‌های شهر و به منظور اطاله سخن، به ارایه این الگو (SWOT) پرداخته شده است.

این الگو (SWOT) یکی از ابزارهای استراتژیک تطابق نقاط قوت و ضعف درون سیستمی با فرصتها و تهدیدات برون سیستمی است. این الگو تحلیل سیستماتیکی را برای شناسایی این عوامل و انتخاب استراتژی که بهترین تطابق بین آنها را ایجاد می نماید، ارائه می دهد و رایج ترین کاربرد آن فراهم کردن چهارچوبی منطقی برای هدایت نظام مند بحث‌های سیستم، راهبرد‌های مختلف و در نهایت، انتخاب راهبرد است (حکمت‌نیا و موسوی، 1389: 239). این الگو به طور ساده به عنوان ابزار بررسی قوت‌ها و ضعف‌های درون سازمانی (درون ناحیه ای) است و در مفهوم کلی، ابزاری برای بهره برداری در مراحل مقدماتی تصمیم گیری و به عنوان یک پیش درآمد در امر برنامه ریزی استراتژیک در نوع کاربردی آن است و در حقیقت، ابزاری است که عموماً برای کنار هم قرار دادن یافته‌های تحلیل قوت‌ها، ضعف‌ها، فرصت‌ها، و تهدید‌هاست (ضرابی و دیگران، 1388: 38). نقاط قوت و ضعف به آن دسته از عواملی گفته می‌شود که جنبة درونی و ذاتی دارد. فرصت‌ها و تهدیدها، جنبة خارجی دارند و عواملی هستند که به غیر از توانمندی‌ها و ظرفیت‌های شهر، وارد سیستم شهر می‌شوند (Hussey, 1991:16-18). بنابراین در ارتباط با ارزیابی کیفی کاربری اراضی منطقة هشت تبریز به استخراج نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای کاربری اراضی این منطقه از شهر تبریز مبادرت گردید.

 

جدول شمارة (3): خلاصه تجزیه و تحلیل عوامل داخلی (IFAS) و خارجی (EFAS) کاربری اراضی منطقة هشت تبریز

شرایط درونی

شرایط بیرونی

نقاط قوت

نقاط ضعف

فرصت‌ها

تهدیدها

S1: وجود آثار و معابر تاریخی در منطقة مورد مطالعه

S2: وجود زمینه‌های مشارکت در مردم

S3: امکان ایجاد فضاهای شهری با هویت متناسب با منطقة هشت تبریز

S4: امکان بازیابی زمین‌های بایر با بیش از 84 هکتار

S5: تمرکز فعالیت‌های مرکز شهری (بازار، ادارات دولتی و تجاری)

S6: واقع شدن بازار سنتی تبریز در منطقة 8 شهر تبریز و پویایی فعالیت‌های اقتصادی در این منطقه

W1: فرسودگی کالبدی بافت در منطقة 8 شهر تبریز

W2: کمبود فضاهای سبز و باز خدمات و توزیع نامناسب آن در منطقة 8 شهر تبریز

W3: عدم توجه به ارزشمندی منطقه در ساخت و سازهای جدید (با توجه به قدمت منطقة هشت)

W4: مسلط بودن کاربری مسکونی کم تراکم در نظام استفاده از زمین

W5: آلودگی هوا و صدا در مرکز شهر

W6: ضعف مدیریت ترافیک

W7: فقدان پارکینگ‌های عمومی برای کاستن تردد در معابر کم عرض

O1: وجود قوانین مرتبط با تعریض معابر و دخالت در شبکة معابر

O2: انگیزة بالای مشارکت شهروندان

O3: امکان استفاده از فضاهای بایر برای ساخت پارکینگ

O4: پتانسیل ارزش افزودة زمین و املاک با توجه به موقعیت مرکزی منطقه

O5: جذب بیشتر فعالیت‌های گردشگری، پذیرایی و فرهنگی در منطقة هشت تبریز

O6: بازنگری و بهسازی کاربری‌های واقع شده در این منطقه

T1: جایگزینی الگوی توسعة پیرامونی شهرها به جای احیای بافت‌های قدیم

T2: گرایش شهروندان به استقرار در مناطق حاشیه ای

T3: عدم تمایل به سرمایه گذاری در بافت‌های قدیمی شهرها

T4: به تأخیر انداختن اجرای پروژۀ مترو

T5: تحمیل مقررات عمومی بر شرایط خاص منطقة هشت تبریز

T6: عدم وجود مدیریت واحد در مراحل مختلف اجرای طرح‌های شهری

منبع: مطالعات نگارندگان

جدول شمارة (4): ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (قوت‌ها و ضعف‌ها)

نقاط قوت

ردیف

نقاط قوت و تهدید

ضریب

نمره

نمرة نهایی

1

وجود آثار و معابر تاریخی در منطقة مورد مطالعه

08/0

3

24/0

2

وجود زمینه‌های مشارکت در مردم

09/0

3

27/0

3

امکان ایجاد فضاهای شهری با هویت متناسب با منطقة هشت تبریز

05/0

2

1/0

4

امکان بازیابی زمین‌های بایر با بیش از 84 هکتار

09/0

3

27/0

5

تمرکز فعالیت‌های مرکز شهری (بازار، ادارات دولتی و تجاری)

1/0

5

5/0

6

واقع شدن بازار سنتی تبریز در منطقة 8 شهر تبریز و پویایی فعالیت‌های اقتصادی در این منطقه

1/0

4

4/0

نقاط ضعف

1

فرسودگی کالبدی بافت در منطقة 8 شهر تبریز

09/0

1

09/0

2

کمبود فضاهای سبز و باز خدمات و توزیع نامناسب آن در منطقة 8 شهر تبریز

08/0

3

24/0

3

عدم توجه به ارزشمندی محیط‌ شهری در ساخت و سازهای جدید (با توجه به قدمت منطقه)

08/0

1

08/0

4

مسلط بودن کاربری مسکونی کم تراکم در نظام استفاده از زمین

07/0

1

07/0

5

آلودگی هوا و صدا در مرکز شهر

07/0

2

14/0

6

ضعف مدیریت ترافیک

06/0

2

12/0

7

فقدان پارکینگ‌های عمومی برای کاستن تردد در معابر کم عرض

04/0

3

12/0

مجموع

1

33

64/2

منبع: مطالعات نگارندگان

 

جدول شمارة (5): ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (فرصت‌ها و تهدیدها)

فرصت‌ها

ردیف

فرصت‌ها و تهدیدها

ضریب

نمره

نمرة نهایی

1

وجود قوانین مرتبط با تعریض معابر و دخالت در شبکة معابر

08/0

3

24/0

2

انگیزة بالای مشارکت شهروندان

09/0

3

27/0

3

امکان استفاده از فضاهای بایر برای ساخت پارکینگ

07/0

2

14/0

4

پتانسیل ارزش افزودة زمین و املاک با توجه به موقعیت مرکزی منطقه

09/0

3

27/0

5

جذب بیشتر فعالیت‌های گردشگری، پذیرایی و فرهنگی در منطقة هشت تبریز

06/0

5

3/0

6

بازنگری و بهسازی کاربری‌های واقع شده در این منطقه

1/0

4

4/0

تهدیدها

1

جایگزینی الگوی توسعة پیرامونی شهرها به جای احیای بافت‌های قدیم

09/0

1

09/0

2

گرایش شهروندان به استقرار در مناطق حاشیه‌ای

06/0

2

12/0

3

عدم تمایل به سرمایه گذاری در بافت‌های قدیمی شهرها

09/0

2

18/0

4

به تأخیر انداختن اجرای پروژۀ مترو

08/0

2

16/0

5

تحمیل مقررات عمومی بر شرایط خاص منطقة هشت تبریز

07/0

2

14/0

6

عدم وجود مدیریت واحد در مراحل مختلف اجرای طرح‌های شهری

12/0

2

24/0

 

1

31

55/2

منبع: مطالعات نگارندگان

 

جدول شمارة (6): ترکیب عوامل درونی و بیرونی کاربری اراضی منطقة 8 شهر تبریز

عوامل درونی

عوامل بیرونی

S

W

O

T

78/1

86/0

62/1

93/0

مجموع ضرایب عوامل مرکب

SO

WT

WO

ST

4/3

79/1

48/2

71/2

 

 

نمودار شمارة-1: ارزیابی عوامل داخلی و خارجی SWOT

 

 

 

 

 

 

با توجه به موارد فوق، راهبردهایی که جهت بهبود کاربری اراضی شهری منطقة هشت شهر تبریز قابل اجراست به شرح زیر است.

 

راهبردهای SO (حداکثر استفاده از فرصت‌های محیطی با بکارگیری نقاط قوت)

- تقویت مشارکت مردمی در روند تهیه و اجرای طرح‌های شهری

- ایجاد پارکینگ‌های عمومی به منظور رفع بخشی از مشکلات ترافیکی

- برنامه ریزی جهت استفاده از زمین‌های بایر موجود در جهت رفع نیازهای منطقه

- استفاده از پارامتر هویت و جاذبه‌های گردشگری در ارتباط با گسترش فعالیت‌های جهانگردی.

 

راهبردهای ST (استفاده از نقاط قوت سازمان برای جلوگیری از مواجهه با تهدیدها)

- زمینه سازی مناسب به منظور جذب سرمایه گذاری‌ها در منطقه

- استفاده از پارامتر هویت جهت جلوگیری از مهاجرت تدریجی مردم منطقه

- فراهم کردن بسترهای لازم جهت تشکیل نهادهای مدیریتی مردمی

- اعمال مدیریت واحد شهری در مراحل مختلف تهیه، اجرا و نظارت بر طرح‌های شهری.

 

 

راهبردهای WO (استفاده از مزیت‌های بالقوة فرصت‌های محیطی برای جبران نقاط ضعف)

- تعریض معابر شهری

- استفاده از انگیزة مشارکت مردم در جهت توجه به ارزشمندی ساختار منطقه

- احداث پارکینگ‌های شهری

- اجرای طرح‌های ساماندهی کاربری‌های واقع در منطقة 8 شهر تبریز و توزیع متناسب آن‌ها در این منطقه.

 

راهبردهای WT (برای به حداقل رساندن زیانهای ناشی از تهدیدها و نقاط ضعف)

- جلوگیری از به تأخیر افتادن پروژة مترو

- جایگزینی الگوی احیای بافت‌های قدیم به جای توسعة پیرامونی شهرها

- تهیة طرح‌های متناسب با شرایط خاص منطقة هشت تبریز

- افزایش ناوگان مسافربری عمومی در جهت کاهش تراکم وسایط نقلیه و کاهش آلودگی‌های شهری.

 

4- نتیجه گیری

بررسی طرح‌ها و سندهای برنامه ریزی در زمینه محدوده مورد مطالعه، بیانگر آن است که این طرح‌ها به دلیل وجود تنگناهای قانونی و مقرراتی، عدم ارتباط مناسب بین سازمانی، تداخل مدیریتی، عدم توجّه به ارزشهای موجود در منطقه، عدم توجّه به ویژگی‌های اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی از کارایی لازم برخوردار نیستند و هرگونه مداخله و اقدامی، باید به نتایج زیر مبدّل گردد:

- ایجاد ساختار و سازمان مناسب مدیریتی در وضعیّت نابسامان کنونی و رفع تقابل‌ها و دوباره کاری‌ها در نظام مدیریت منطقه، موجب تحقق برنامه‌های هر دستگاه و در مجموع برنامة طرح‌های شهری در منطقة هشت تبریز خواهد بود.

- مناسب است طرح‌هایی که برای منطقه تهیه می‌شود و نیز عملیات عمرانی که شهرداری منطقة هشت تبریز انجام می‌دهد، حاوی نظرات مردم نیز باشد. زیرا عناصر و اجرای پیکرة شهر، تجسمی از بنیان‌های زندگی اجتماعی ساکنان شهر هستند، لذا هرگونه تفکّر برنامه ریزی، طرّاحی و اجرا می‌باید با مردم صورت پذیرد.

- در تمامی طرح‌هایی که برای منطقة هشت تبریز تهیه می‌شود به مواردی از قبیل بافت قدیمی بودن منطقة هشت، مرکز تجاری بودن این منطقه و مواردی از این قبیل توجه شود که این امر نیازمند به دیدگاه خاصی در امر برنامه ریزی است.

 

یافته‌های حاصل از تحلیل عوامل درونی منطقة هشت تبریز

چنانچه در جدول شمارة 4 ملاحظه می‌شود، امتیاز منطقه در ارزیابی عوامل درونی برابر 64/2 بوده که بیانگر قوت و شرایط مطلوب درونی عوامل درونی موجود در منطقة هشت تبریز می‌باشد. بنابراین می‌توان جهت بهبود و تقویت وضعیت منطقه از عوامل درونی استفاده کرد.

یافته‌های حاصل از تحلیل عوامل بیرونی منطقة هشت تبریز

چنانچه در جدول شمارة 5 ملاحظه می‌شود، امتیاز منطقه در ارزیابی عوامل درونی برابر 55/2 بوده که به مانند عوامل درونی بیانگر قوت بیرونی عوامل درونی موجود در منطقة هشت تبریز می‌باشد. بنابراین می‌توان جهت بهبود و تقویت وضعیت منطقه از عوامل بیرونی استفاده کرد. هر دو عامل درونی و بیرونی نشان می‌دهد که این منطقه به لحاظ نقاط قوت و فرصت‌ها شرایط مطلوبی داشته که به لحاظ رسیدن به وضعیتی مطلوب تر و بهتر، نیازمند ارائه استراتژی‌های مناسب تر به منظور از بین بردن نقاط ضعف و خنثی کردن تهدیدهای موجود است.



[1] - امروزه در دورة جهانی شدن مرکز شهرهای بزرگ به عنوان یک مرکز تجاری شناخته می‌شود که به اختصار آن را C.B.D (Central Business District) می‌نامند (نظریان و همکار، 1389: 21).

[2]- شاخص‌های شرایط درونی که توسط نقاط قوت و ضعف در درون و وضعیت موجود یک سیستم توصیف می‌شوند (افتخاری و دیگران، 1385: 7) (Internal Factors Analysis Summary).

[3] - شاخص‌های شرایط بیرونی که توسط فرصت‌ها و تهدیدها از بیرون در وضعیت موجود یک سیستم توصیف می شوند (افتخاری و دیگران، 1385: 7) (External Factors Analysis Summary).

1- ابراهیم زاده، عیسی؛ بذرافشان، جواد و حبیب زادة لمسو، کاظم (1389): تحلیل و ارزیابی کاربری اراضی روستا- شهرهای کوچک در ایران با استفاده از GIS مطالة موردی: خوشرودپی بابل، مجلة مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه ای، سال دوم، شمارة پنجم، صص111-138
2- اسماعیل پور، نجما (1389): بررسی وضعیت مسکن در سکونتگاه‌های غیر رسمی و ارائة راهبردهای ساماندهی آنها (نمونه موردی: محلة حسن آباد یزد)، مجلة مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه ای، سال اول، شمارة چهارم، صص 95- 112.
3- افتخاری، رکن الدین و مهدوی، عبدالرضا (1385): راهکارهای توسعة گردشگری روستایی (نمونة موردی دهستان لواسان کوچک) با استفاده از مدل sowt ، مجلة مدرس، انتشارات دانشگاه تربیت مدرس، شماره 45.
4- بحرینی، سیدحسین(1377)، فرایند طراحی شهری، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران.
5- پورمحمدی، محمدرضا (1385): برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، چاپ سوم، تهران، انتشارات سمت
6- حسین زاده دلیر، کریم و ملکی، سعید(1386)، بررسی تغییرات کاربری اراضی شهری در طرح جامع و تفصیلی شهر ایلام، مجلۀ جغرافیا و توسعه ناحیه ای، شمارۀ هشتم، بهار و تابستان.صص 65-93.
7- حسین زادۀ دلیر، کریم(1380)، برنامه ریزی ناحیه ای، انتشارات سمت، تهران.
8- حکمت نیا، حسن و موسوی، میرنجف (1385): کاربرد مدل در جغرافیا با تأکید بر برنامه ریزی شهری و ناحیه ای، چاپ اول، یزد، انتشارات علم نوین
9- خاماچی، بهروز(1384)، محلات و مشاهیر فرهنگی تاریخی منطقۀ هشت شهرداری تبریز، چاپ اول. انتشارات طیف نگار.
10-           رضویان، محمدتقی(1381)، برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، انتشارات منشی، تهران.
11-   زمردیان، محمدجعفر(1370)، اصول و مبانی عمران ناحیه ای، انتشار ات کتابستان. مشهد.
12-           زیاری، کرامت اله (1381): برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، انتشارات دانشگاه یزد.
13-           زیاری، کرامت الله؛ بشارتی فر، صادق و رشیدی فرد، سید نعمت الله (1389): ارزیابی کاربری اراضی شهر دهدشت (استان کهگلیویه و بویر احمد)، مجلة آمایش محیط، سال سوم، شمارة 10، صص 1-22.
14-           شکوئی، حسین (1384): دیدگاههای نو در جغرافیای شهری، جلد اول، چاپ هشتم، انتشارات سمت، تهران..
15-           شیعه، اسماعیل (1383): مقدمه‌ای بر برنامه ریزی شهری، انتشارات دانشگاه علم و صنعت، چاپ چهاردهم.
16-           ضرابی، اصغر و غلامی بیمرغ، یونس و موسوی، سیدعلی(1388)، بررسی کاربری اراضی شهر نورآباد ممسنی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS). مجله مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه ای، سال اول، شمارۀ اول، تابستان، صص 25-48..
17-           فیضی زاده، بختیار(1386)، مقایسه روشهای پیکسل پایه و شی گرا در تهیه نقشه‌های کاربری اراضی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز.
18-           قلی نژاد، فاطمه (1387): محیط و گردشگری، جستاری در برنامه ریزی زمین در توسعة گردشگری، ماهنامة شهرداریها، سال هشتم، شمارة 87
19-           محمدزاده، رحمت و جمالی، فیروز و پورمحمدی، محدرضا(1384)، نقش شهرسازی مدرن در تخلفات ترافیکی پیاده بافت قدیم تبریز، نشریۀ هنرهای زیبا، شمار 21.
20-           مرکز آمار ایران(1386)، نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن شهرستان تبریز سال 1385.
21-           مؤمنی، مهدی؛ بیک محمدی، حسن و آرام، فلورا (1389): تحلیلی بر کاربری اراضی منطقه یک شهر اصفهان، فصلنامة جغرافیا و مطالعات محیطی، سال اول، شمارة سوم، صص 27-44.
22-           نظریان، اصغر و میربهایی، مریم (1389): نقش ساختار قومی در دو قطبی شدن مراکز (بازار) شهر زاهدان، فصلنامة آمایش محیط، شمارة 3 (9)، صص 19- 39.
23-           وزین، غلامرضا (1384): ساماندهی شهر، تکنیک شهرسازی، مباحثی در زمینة برنامه ریزی و طراحی شهری، انتشارات درخشش
24-          Geist, H.L.,Lambin, E.F. (2002): proximate causes and underlying driving forces of tropical deforestation. BIOSCIENCE 52(2), 143-150.
25-          Hall,p,Pfeiffer,U.(2000), Urban feature Global Agenda for twnty-first century cities. London: Earthscan.
26-          Hussey, D.E. (ed.) (1991). International review of strategic management, 2 (1). New York: J. Wiley.
27-          Koomen, E. Joost, Buurman.(2002), Economic theory and land prices in land use modeling. AGILE conference on geographic information science, Palma(Balearic islands spain). April, p 1 4.
28-          Ratcliff, jhon (1993): an introduction to town and country planning eight impression UCL –press limited, London.
29-          Rangwala, S. C (2000). Town planning, Charotar publishing House, India.
30-          Taleai, M. Mesgari, M.S. Sharifi,A. Sliuzas,R,Barati,N(2005), A spatial decision support system for evaluation various land uses in built up urban area, Tehran studies and planning center,p 1-10.
31-          http://m8.tabriz.ir.
32-          http://tabriz.ir.