Evaluation of majlesi city developments conflicts with emphasis on fuzzy DELPHI hierarchy model

 پرداختن به مقوله شهرهای جدید در سال‌های اخیر به دلیل روند نزولی و همراه با رکود آنها به موضوعی اجتناب ناپذیر در مباحث و ادبیات مطالعات شهری بدل گشته است. شهرهای جدید در نقاط مختلف جهان با بهره گیری از قالب یکسانی از نظام طرح ریزی، اجرا و مدیریت حیات اولیه خود را آغاز نموده اند. پس از سپری شدن بیش از چندین دهه از عمر آنها شاهد اشتراکات عمیقی در نوع چالش‌ها و مسایل توسعه‌ای مربوط به آنها می‌باشیم که البته بسته به نوع فرهنگ و خصوصیات بومی و محلی زمینه استقرار آنها تمایزاتی نیز قابل درک می‌باشد. از طرف دیگر شهرهای جدید به عنوان موجوداتی که در مراحل رشد اولیه خود دچار نابسامانی‌ها و وقفه‌هایی شده اند به منظور رسیدن به ویژگی‌های عمومی یک شهر متعارف که همانا داشتن نظامی متنوع از گروه‌های اقتصادی و اجتماعی، سیمای شهری متعارف و... است، باید با راه حل‌هایی خلاق و محرک به مسیر متعارف توسعه شهری هدایت شوند.

 از دیگر سوی شهرهای جدید به عنوان سکونتگاه‌های جدید انسان ساخت برنامه ریزی شده همواره با چالش‌های فراوانی در مسیر توسعه و شکل گیری خود مواجه بوده اند، آرمان و هدف نهایی ساخت سکونتگاههای جدید در تمامی ادوار تاریخی بشر با هرتفکر و ایده ای، دستیابی ساکنان این سکونتگاه‌ها به کیفیت مطلوب زندگی، رفاه اجتماعی، سرزندگی شهری، هویت شهری و... بوده است. لیکن با بررسی سیر تحولات در تفکرات طرح ریزی و شروع و استمرار حیات این سکونتگاه‌های جدید، مشاهده می‌شود به جز در موارد معدودی، اهداف آرمانی این نمونه‌ها دستخوش تحولات بنیادی شده است. تحولاتی که خواست کیفی اهداف را به مقولاتی صرفاً کمی تنزل داده است. در همین راستا اغلب سیاست‌های توسعه شهری شهرهای جدید مبتنی بر صرف هزینه‌های کلان اقتصادی لیکن بیهوده که در نهایت به تحقق حداقل‌ها منجر شده است، طرح ریزی شده است.

 بنابراین براساس مسأله طرح شده، پژوهش حاضر با هدف بررسی چالش‌های شهرهای جدید در نمونه شهرهای جدید ایران به مطالعه موردی شهر جدید مجلسی پرداخته و مهمترین چالش‌های توسعه‌ای این شهر جدید را با استفاده از مدل تحلیلی مورد استفاده در این مقاله اولویت بندی و دسته بندی می‌نماید و در نهایت بر اساس چالش‌های اولویت بندی شده به ارایه راهبردهای توسعه آینده این شهر جدید پرداخته است.

2-روش تحقیق

 مقاله حاضر با توجه به محتوای پژوهشی و ساختار نظری آن از روش تحقیق توصیفی-تحلیلی استفاده کرده است. روش یافته اندوزی این مطالعه بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای، تحلیل محتوا و همچنین پرسشنامه و مصاحبه انجام شده است. روش تحلیلی مورد استفاده در این مقاله روش تحلیل سلسله مراتبی دلفی فازی است که بر اساس این روش چالش‌های انتخاب شده به صورت معیارهای ورودی در فرآیند تحلیل مدل وارد شده و در نهایت به اولویت بندی چالش‌های توسعه شهری شهر جدید مجلسی پرداخته شده است.

2-1-روش شناسی مطالعه

روش دلفی را می‌توان گونه‌ای از فنون ساختاریافته برای انجام طوفان فکری [1]در نظر گرفت که شامل نظرخواهی از کارشناسان به وسیله تکرار متوالی یک پرسشنامه است. هر تکرار شامل یک دوره بوده و وسیله‌ای برای بیان دیدگاه‌های کارشناسان است. نتایج هر دور نظرسنجی جمع آوری شده و اظهارنظرها به شیوه‌های کمی و کیفی تحلیل می‌شود(P. Assakul,2003: 3). در روش دلفی تصمیم‌ها و پیش بینی‌های ارایه شده توسط افراد خبره در قالب اعداد قطعی بیان می‌گردد در حالیکه استفاده از اعداد قطعی برای تصمیم و پیش بینی‌هایی که ماهیتی نسبی و غیر قطعی دارند، آن را از دنیای واقعی به دور می‌سازد. از طرفی افراد خبره از شایستگی‌ها و توانایی‌های ذهنی خود برای پیش بینی و تصمیم گیری استفاده می‌کنند و این نشان می‌دهد که عدم قطعیت حاکم بر این شرایط از نوع امکانی است و نه احتمالی. موضوع امکانی بودن عدم قطعیت به دلیل قرار گرفتن در طیف وسیعی از عدم قطعیت‌ها در ارایه یک نظر، سازگاری با مفاهیم منطق فازی دارد. در این منطق جای سیاه یا سفید یا صفر و یک طیف نامحدودی از خاکستری بین سیاه و سفید و بازه‌های نامحدودی از اعداد بین صفر و یک وجود دارد(کلر، 1381). از دیگر سوی در جهان واقعی وجود بسیاری از پدیده‌ها و موقعیت‌ها با شک و تردید همراه است و نیاز به قضاوت سلیقه‌ای دارد. از اینرو ضرورت به کارگیری منطق فازی اهمیت خود را نمایان می‌سازد(عطایی، 1389). بنابراین با توجه به نکات ذکر شده روش مورد استفاده در اولویت بندی چالش‌های توسعه شهری شهر جدید مجلسی روش دلفی فازی است چراکه تکنیک دلفی فازی بر مبنای تجربیات و نظرهای یک علم استوار است بنابراین نتایج به دست آمده از این روش می‌تواند رهیافت مناسبی برای ارزیابی اهمیت پارامترهای مؤثر بر یک پدیده و یک مفهوم باشد(آذر و فرجی، 1381)، از اینرو به دلیل ساختار سلسله مراتبی مقایسه‌های زوجی پیش بینی شده در این مطالعه از روش تحلیل سلسله مراتبی دلفی فازی استفاده شده است. با توجه به توضیحات اشاره شده مراحل چندگانه تحلیل سلسله مراتبی دلفی فازی به شرح مراحل ذیل است.

الف-نظرسنجی از متخصصان

در این مرحله، از متخصصان بر اساس مؤلفه‌های موضوع پژوهش ارزیابی به عمل آمد.

ب-محاسبه اعداد فازی

 برای محاسبه اعداد فازی( ãij )نظرهای حاصل از نظرسنجی از متخصصان به طورمستقیم مد نظر قرارمی گیرند. اعدادفازی در این مرحله را می توان براساس توابع عضویت مختلف همچون روش مثلثی و یا حالت ذوزنقه‌ای محاسبه کرد. با توجه به کاربرد زیاد و سهولت محاسبه روش مثلثی، محاسبه اعداد فازی در شکل شماره 1 نشان داده شده است. در این حالت یک عدد فازی به صورت روابط زیر تعریف می شود(Zhu et. al, 1999).

(2-1)

(2-2)

(2-3)

(2-4)

در روابط فوقβij نشان دهنده اهمیت نسبی پارامترiبر پارامترј ازدیدگاه متخصص K ام، Yij و aij به ترتیب حد بالا و پایین نظرهای پرسش شوندگان است. بدیهی است که مولفه‌های عدد فازی به گونه‌ای تعریف شده‌اند که: Yij ≥δij≥ αij، در ضمن مقادیر این مولفه‌ها در بازه [9,1/9] تغییر می‌کنند.

شکل شماره (1)ـ تابع عضویت مثلثی در روش دلفی فازی فازی

ج-تشکیل ماتریس معکوس فازی

 در این مرحله با توجه به اعداد فازی به دست آمده در مرحله قبل، ماتریس مقایسه زوجی فازی بین پارامترها مختلف به شرح رابطه زیر تشکیل می شود. (Zhu et. al, 1999)

(2-5)

یا به صورت

د-محاسبه وزن فازی نسبی پارامترها

وزن فازی نسبی پارامترها از روابط زیر محاسبه می‌شوند:

     (2-6)

 (2-7)

     و-غیر فازی کردن وزن پارامترها

در این مرحله به منظور غیر فازی کردن وزن پارامترها، طبق رابطه زیر میانگین هندسی مؤلفه‌های عدد فازی، وزن پارامترها به دست می‌آید و بدین ترتیب وزن پارامترها به صورت یک عدد قطعی بیان می‌شوند.                  

 (2-8)

3-مبانی نظری پژوهش

3-1-پیشینه شهرهای جدید در ایران و جهان

 در دوره‌های مختلف تاریخی، در اقصی نقاط دنیا شهرهایی با «اهداف مختلف» احداث شده‌اند که آنها را می‌توان شهرهای جدید نامید. در این باره فلاسفه یونان طی سالها، وضعیت زندگی انسان را نقد و بررسی کرده و شهرهای آرمانی خود را پیشنهاد کرده‌اند. ارسطو و افلاطون درباره شهرهای جدید از خود اتکایی و اندازه بهینه جمعیت سخن گفته‌اند. در دوره رنسانس، طراحی شهرهای جدید دلیلی بر ذکاوت و توانایی بشر محسوب می‌شد (چنگلوایی، 1390: 111). پس از انقلاب صنعتی در این باره دو نظریه اصلاح گرایی [2]و آرمان گرایی [3]مطرح شد. اصلاح گرایان ساماندهی فضایی شهرها را در چارچوب دیدگاه فن شناختی می‌دانند و کلیت آن را نفی نمی‌کنند و معتقدند که بهسازی و نوسازی شهرها از درون آنها انجام گیرد. آرمان گرایان معتقد به ایجاد شهرهای آرمانی در برابر شهرهای صنعتی هستند.

 بدین ترتیب طرح شهرهای جدید ناشی از نظریه‌های گوناگونی است که ابنزر‌هاورد [4] نظریه پرداز اصلی آن است.‌هاوارد نظریه‌اش را با الهام از افکار آرمان گرایان مطرح کرد.‌هاوارد نظریه باغ‌شهر[5]را گزینه‌ای برای رویارویی با رشد جمعیت شهرهای بزرگ، ساماندهی و توزیع فضایی جمعیت و صنعت می‌دانست. او هدف از ایجاد طرح باغ‌شهرها را ساختار عملکردی، بهینه ساختن اندازه جمعیت و مساحت، اشتغال و خود اتکایی، استقرار کمربند سبز، تراکم بهینه و مالکیت عمومی زمین عنوان کرده و دو نمونه از طرح باغ‌شهرها را تا زمان حیات خویش (1928) به مرحله عمل در آورد (چنگلوایی، 1390: 113). در نتیجة رویاهای انقلابی آرمان گرایان و ایده‌های اصلاح گرایی‌‌هاوارد و تطابق آن‌ها با سیاست‌های برنامه‌ریزی ملی در بریتانیا و همچنین در کشورهای دیگر، مفهوم شهر جدید به مثابه یک فرصت لیبرالیستی برای اعمال اصلاحات و ارائه شیوه‌ای بهتر برای زندگی شهری به وجود آمد.

 نظریه شهر صنعتی گارنیه از نمونه‌های دیگر است که در سال 1919 در شهر لیون فرانسه در مقیاس کوچک اجرا شد. گارنیه شیفتة شکل معماری یک شهر قرن بیستمی بود که بتواند جوابگوی نیازمندی‌های ناشی از پیشرفت‌های اجتماعی و فنی باشد. کلرنس پری در سال 1923 نظریه واحد همسایگی را مطرح کرد. این نظریه منشأ اثری شد تا هنری رایت و کلارنس اشتاین به تبعیت از پری حومه شهری جدید ردبرن را در نیوجرسی آمریکا احداث نمایند(ابراهیم‌ز‌اده و نگهبان مروی، 1383: 158). تجارب به دست آمده از حومه شهری ردبرن، ایده تعمیم این طرح در شهرهای جدید را مورد توجه مسئولان و دستگاه‌های دست اندرکار که سیاست‌گذاران اصلی در زمینه توسعه شهری می‌باشند قرارداد و به تدریج با تغییر قوانین، یک برنامه‌ریزی کامل و جامع در این زمینه بوجود آمد (اسفندیاری، 1373: 88). شهرهای جدید پس از جنگ جهانی دوم تا کنون الگویی برای کمک به حل مشکلات اجتماعی، اقتصادی و محیطی شهرهای بزرگ می‌باشند. این الگو، توزیع جمعیت و اشتغال را در کل فضای سرزمین ارائه می‌دهد، بدین ترتیب ایده شهر جدید با ابزار توسعه ناحیه‌ای به سرعت در سراسر جهان گسترش می‌یابد. این نظریه نه فقط در کشورهایی که به سرعت شهرنشین شدند، بلکه برای ایجاد قطب‌های رشد، ساماندهی فضایی، جذب سرریزهای جمعیتی، کنترل رشد مادرشهرها، انتقال مراکز سیاسی- اداری، عدم تخریب زمین‌های کشاورزی، توسعه نواحی عقب مانده، تجدید ساخت شهرهای تخریب شده، یکپارچه سازی روستاها، ایجاد فضای مناسب برای اسکان کارگران بخش صنعت، تمرکززدایی، جلوگیری از رشد پایتخت‌ها، هویت علمی و توزیع فضایی صنعت و جمعیت نیز به کار گرفته شده است.

3-2-وضعیت شهرهای جدید ایران

 در ایران رشد شتابان شهرنشینی در سه دهه گذشته با توان تجهیز فضاهای شهری و گسترش زیر ساخت‌ها متناسب نبوده و مشاغل مولد مورد نیاز را ایجاد نکرده است. از آنجا که توزیع فضاهای شهرها و کنترل آن در چهارچوب یک برنامه جامع که مبتنی بر هماهنگی‌های بخشی و ناحیه‌ای باشد صورت نگرفته است، مشکلات ناشی از رشد شتابان جمعیت شهرنشین ابعاد پیچیده‌ای یافته است، در نتیجه، مشکلاتی نظیر گرانی مسکن، بیکاری و اسکان غیر رسمی به شدیدترین شکل ممکن در سیمای جامعه شهری کشور ظاهر شده است که رفع آنها مستلزم تلاش همه جانبه و برنامه‌ریزی شده است. بر این اساس به منظور پاسخی برای کاهش اثرات مخرب انفجار جمعتی در کلان شهرهای ایران هیات وزیران در سال 1364 قانون ایجاد شهرهای جدید را به منظور کاهش اثرات مذکور به سازمان‌ها و نهادهای مربوطه ابلاغ نمود.

 درباره جایگاه و نقش شهرهای جدید در روند و نظام شهرنشینی ایران چهار دوره کاملاً متمایز را می‌توان بررسی کرد: 1) در فاصله بین دو جنگ جهانی یا مرحله انتقالی، شهرهای جدید در ایران بدون راهبردی مشخص و مبتنی بر کارکردهای عمده و بر پایه یک هسته اولیه روستایی تکوین می‌یابد (زاهدان و نوشهر) که در حال حاضر پر رونق، موفق و به عنوان یک شهر تلقی می‌شوند، 2) در دوره جنگ جهانی دوم تا اواسط دهه 1340، شهرهای جدید بدون راهبرد مشخص و بر پایه یک هسته شهری و مبتنی بر عملکرد تک پایه‌ای و خوابگاهی و برای توسعه صنعت نفت و سایر رشته‌های صنعت شکل می‌گیرند، 3) از اواسط دهه 1340 تا سال 1357 که از آن به نام دوره خیز می‌توان یاد کرد شهرهای جدید با راهبرد بهره‌برداری از منابع طبیعی و بدون وجود یک هسته اولیه شکل می‌گیرند که نقش عمده آنها توسعه ناحیه‌ای، ارائه مسکن و سوداگری زمین بوده است، 4) پس از پیروزی انقلاب اسلامی بر پایه راهبرد پالایش و ساماندهی فضایی مادرشهرهای ناحیه‌ای و ابرشهر تهران و توزیع رشد متعادل اقتصادی- اجتماعی، 28 شهر جدید اقماری به شکل مصوب و غیر مصوب بدون هسته اولیه و با نقش اسکان بهینه و جذب سریزهای جمعیتی مناطق با پیش‌بینی شش میلیون نفر جمعیت تا سال 1395 طراحی شده‌اند و یا در آینده طراحی می‌شوند (اطهاری 1368، 106).

 بر اساس آخرین اطلاعات بدست آمده، بیش از 20 شهر جدید مصوب در کشور وجود دارد که آمار 20 شهر توسط دفتر شهرسازی و معماری شرکت عمران شهرهای جدید(مادر تخصصی) تا پایان سه ماهه سوم سال 1388، گردآوری شده است. 17 شهر جدید از قدمت بیشتری برخوردار بوده و می‌توان به نسل نخست شهرهای جدید در ایران تعبیر نمود. 7 شهر دیگردر دهه 80 به جمع شهرهای جدید پیوسته‌اند. 15 شهر جدید تا پایان آذرماه 1388 دارای سکنه هسنتد که عبارنتد از شهرهای جدید: اندیشه، پردیس، پرند، هشتگرد، بهارستان، فولادشهر، مجلسی، بینالود، گلبهار، عالیشهر، رامشار، صدرا، سهند، مهاجران، علوی. همچنین 9شهر سیراف، تیس، رامین، شیرین شهر، امیرکبیر، شهرهای جدید استان قم، حورائ همدان ایوانکی هنوز جذب جمعیت ننموده‌اند (شرکت عمران شهرهای جدید، آمار سال 1388).

4-شهر جدید مجلسی و چالش‌های پیش روی آن

 پس از ارایه پیشینه نظری مرتبط با شهر‌های جدید و تشریح وضعیت این شهرها در ایران در این قسمت از مطالعه به بررسی چالش‌های توسعه شهری نمونه موردی مطالعه، شهر جدید مجلسی پرداخته می‌شود.

 شهـر جدید مجلسی یکی از چهار شهر پیشنهادی طرح جامع منطقه اصفهان است که در فاصله 65 کیلومتـری از شهـر اصفهان در شهـرستان مبـارکه و مسیـر جـاده اصفهان- بروجـن- خوزستان و همچنیـن 6 کیلومتری مجتمـع صنایع فولاد مبارکه قرار گرفته است. ایده شهر جدید مجلسی بعنوان یک نوشهر بر اساس مطالعات طرح جامع منطقه اصفهان جهت اسکان شـاغلین بخش صنـایع قطب پولاد از طـرح جامع فوق و هچنین سرریـز بخشی از جمعیت منطقه اصفهان است. براساس این مطالعات، ظرفیت جمعیت‌پذیری نهائی شهـر طی دوره بیست ساله 95-1375 (سال افق طـرح) در دو گزینـه 000/360 و 000/420 نفر پیش‌بینی گـردیده است.

شکل شماره (2)ـ تصویر هوایی شهر جدید مجلسی

4-1-شهر جدید مجلسی از دیدگاه اسناد و طرح‌های فرادست

 در این بررسی، طرح‌های جامع، تفصیلی، آماده سازی برخی محلات و سایر طرح‌های مرتبط با توسعه این شهر جدید با هدف شناخت وضع موجود شهرهای جدید ایران و شرایط آتی شهرهای جدید و دستیابی به چالش‌های اجتماعی بر سر راه شهرهای جدید آینده، مورد مطالعه قرار گرفتند.

 در تحلیل اسناد و طرح‌های اولیه شهر جدید مجلسی، نگاه پژوهش بیش از هر چیز معطوف به سیاست‌ها و راهبردهایی است که نشان دهنده این است که این شهر به عنوان نمونه و در مقیاس بالاتر، شهرهای جدید ایران از دید طراحان و بنیان گذاران شهرها چگونه دیده شده اند و چه آینده‌ای برای آنها ترسیم شده است. این بررسی‌ها در قالب سه قسمت یعنی هدف گذاری در مرحله طرح ریزی، خدمات مورد نیاز جمعیت هدف، و تغییر سمت و سوی راهبردهای مدیریت توسعه به صورت فشرده جمع بندی شده است. منابع و مأخذ مورد استفاده در این بخش بر اساس اسناد فرا دست مانند طرح راهبردی شهر جدید مجلسی (مهندسان مشاور شارستان، 1367) طرح جامع (شارستان، 1372) و اسناد و گزارش‌های طرح تفصیلی این شهر (مهندسان مشاور باغ شهرپردیسان، 1383 تا کنون) ملاک عمل بوده است.

الف) هدف گذاری در مرحله طرح‌های توسعه اولیه

 در شرایط حاضر، موضوع جمعیت پذیری و متعارف شدن شهرهای جدید با مشکلاتی جدی روبرواست. شهرهای جدید در دو دهه پس از آغاز جمعیت پذیری باید هر یک بین300تا 500 هزار نفر را به خود جذب می‌کردند حال آنکه در حال حاضر اغلب آنها در محدوده‌ای چند ده هزار یا حتی چند هزار نفری جمعیت پذیرفته اند و در فازهای بعدی با رکودی عمیق مواجه خواهند بود. چالش‌های پیش روی شهر جدید مجلسی بر اساس هدف گذاری در مرحله طرح‌های توسعه شامل:

• عدم تحقق پذیری جمعیت هدف برنامه ریزی شده در طرح‌های توسعه بالا دستی
• عدم استقبال گروه‌های هدف برنامه ریزی طرح جامع از استقرار در شهر جدید مجلسی (کارکنان صنایع فولاد )

 بدین صورت همانگونه که بررسی شد شهر جدید مجلسی با شکست در هدف گذاری در طرح ریزی اولیه خود همانند دیگر شهرهای جدید ایران، به ناچار مراحل جدیدی از مدیریت توسعه را در فرآیند شکل گیری خود آغاز کرده است.

ب)خدمات مورد نیاز جمعیت هدف

 شکل گیری خدمات در شهرهای جدید و فعالیتهای مرتبط با آنها به طور مستقیم تابع میزان شکل گیری محله‌های مسکونی و روند تحقق اسکان جمعیت دایم در آنها است. به عبارت دقیق تر انجام هرگونه سرمایه گذاری در خصوص ایجاد کاربری‌های مختلف و همچنین تحقق انواع خدمات شهری در مقیاس‌های مختلف، قبل از هر چیز مستلزم حمایت‌های جمعیتی و تشکیل آستانه‌های مناسب برای بقای آنها است (داداشی، 1385). با توجه به مطالعات انجام شده مهمترین چالش پیش روی شهر جدید مجلسی در راستای تحقق خدمات مورد نیاز جمعیت هدف، عدم شکل گیری آستانه‌های جمعیتی خدمات پیش بینی شده است. لازم به ذکر است که این موضوع ارتباط مستقیمی با هدف گذاری‌های جمعتی و کاربری زمین در طرح‌های بالادستی دارد.

ج)تغییر سمت و سوی راهبردهای مدیریت توسعه

 از چالش‌های مهم پیش روی شهرهای جدید آن است که به دلیل کمی منابع قابل تخصیص از سوی دولت و هم چنین پیش فروش وسیع اراضی مسکونی در سنوات قبل، مدیریت توسعه از برنامه زمانبندی ارایه خدمات عقب است و برای بهبود شرایط به ناگزیر متکی بر ورود سرمایه‌های بخش خصوصی است. این در حالی است که اهالی شهرهای جدید در این زمینه چشم به اقداماتی دارند که باید از سوی مدیریت‌های دولتی و نیمه دولتی اجرا شوند. برخی از چالش‌های پیش روی مدیریت شهری در خصوص ایجاد محرک‌های توسعه‌ای در شهر جدید عبارتند از:

• عدم استقبال بخش خصوصی از سرمایه گذاری در شهر جدید به دلیل ساختار طولانی مدت بررسی طرح‌های سرمایه گذاری و همچنین عدم انعطاف پذیری ضوابط و مقررات موجود
• اتکاء شرکت عمران شهر جدید مجلسی به تخصیص منابع مالی دولتی
• وابستگی به اقتصاد مبتنی بر فروش و پیش فروش اراضی شهر جدید که البته با مطرح شدن طرح مسکن مهر در محدوده خدماتی شهر، عملاً این راهبرد نیز به شکست انجامیده است.

4-2-جمعبندی از چالش‌های توسعه‌ای شهر جدید مجلسی

 بنابراین آنچه که می‌توان از چالش‌های عنوان شده در خصوص شهر مجلسی به عنوان منشاء اصلی این چالش‌ها یادکرد، پدیدار نشدن مفهوم انباشت سرمایه[6] و به تبع آن جهش اقتصادی و اجتماعی[7] شهر جدید است. جهش اقتصادی و اجتماعی شهر جدید به معنای آن است که شهراز محدوده مسایل و مشکلات اولیه خود و همچنین تلاش برای تامین حداقل‌های ضروری عبور می‌کند و در مسیر توسعه کمی و کیفی خود قرار می‌گیرد که این مسئله مهم مستلزم این است که اقداماتی مهم و اساسی در خصوص رخ دادن این جهش فراهم گردد و چنانچه این جهش اقتصادی و اجتماعی در شهر جدید رخ ندهد شهر با چالش‌هایی مواجه می‌شود که به عنوان جمع بندی به بیان آنها پرداخته می‌شود. بر اساس مطالعات پیمایشی و استفاده از اسناد و طرح‌های موجود و مصاحبه با مجموعه عوامل دخیل در توسعه این شهرها (مردم، مسئولان و...)، چالش‌ها، مسایل و مشکلات شهر جدید مجلسی در قالب معیارهای دوازده گانه و شاخص‌های ارزیابی ذیل ارایه شده است:

1. عقب ماندن مدیریت توسعه از برنامه زمانبندی ارایه خدمات (آستانه‌های جمعیتی، فضای لازم برای ارایه خدمات، منابع مالی، تعامل میان سازمان‌های خدمات رسان و مدیریت شهری، نظام تأمین منابع مالی)
2. چرخه اقتصادی معیوب ( زنجیره تولید شهر جدید، ارزش افزوده زمین، اقتصاد پایه شهر جدید، ارزش مبادله، زنجیره ارزش شهر جدید و... )
3. نقش رقابتی نازل در معادلات رقابت بین شهر (جذب سرمایه از شبکه شهری، توانمندی در جذب خدمات پشتیبان از منطقه مادرشهری، جذب نیروی کار خلاق، مؤسسات مالی و اعتباری)
4. عرضه مسکن(مهر) بیش از تقاضا (معضل جای گزینی روز افزون طبقات اجتماعی کم درآمد به دلیل سهل شدن شرایط واگذاری) (تقاضای مسکن مهر، تعداد واحد ساخته شده، در حال ساخت و پیش بینی شده، نرخ تقاضای مؤثر سکونت در شهر جدید بر اساس آمار ثبت نامی مسکن مهر، نظام بازار یابی شهری و مکانی، خدمات و زیرساخت‌های بالفعل و بالقوه مسکن مهر، کیفیت فضای شهری مسکن مهر و... )
5. محرک‌های توسعه‌ای ( تقاضای درخواست زمین به منظور سرمایه گذاری، مصوبات هیأت مدیره و مجمع شهرهای جدید، ارایه مناسب فرصت‌های سرمایه گذاری، بروکراسی اداری، ضوابط و مقررات، زمان بررسی درخواست‌ها و اعلام نظر و ...)
6. موازنه منفی میان برنامه ریزی مسکن و برنامه ریزی اشتغال در شهر جدید (تعداد واحد مسکن موجود و پیش بینی شده در آینده، بعد خانوار، جمعیت فعال حال و آینده بر اساس واحدهای در حال ساخت و پیش بینی شده، تعداد شغل، تنوع مشاغل و. . )
7. بحران هویت شهری (محیط ادراک ذهنی ساکنان، تصویر شهر در ذهن ناظران بیرونی)
8. عدم موفقیت در دستیابی به مرکز شهری سرزنده (طرح‌های بالادستی توسعه شهری، محدوده مکانی تعریف شده به عنوان مرکز شهر، کاربری‌های مختلط، کاربری‌های ثاانویه، کاربری‌های 24 ساعته، خرده فروشی، نفوذ پذیری، نظام بلوک بندی، توده و فضا و. . . )
9. کمبود فضا برای سازگاری با تحولات آینده ( ضعف در طرح‌های بالادستی، پیش فروش وسیع اراضی در سنوات قبل، واگذاری زمین رایگان به مسکن مهر و. . . )
10. عدم وجود تنوع اجتماعی (لایه‌های اجتماعی موجود در شهر، دهک‌های اقتصادی، درآمد خانوار، مشاغل موجود، خدمات موجود، خرده فرهنگ‌ها، امنیت شهری، میزان جرم و جنایت و. . . )
11. عدم موفقیت در جذب گروه‌های متوسط و فرهنگی (لایه‌های اجتماعی و اقتصادی متوسط، فعالان در بخش‌های فرهنگی و خلاق، صنایع فرهنگی و خلاق)
12. فرسودگی کالبدی (منظر شهری، کیفیت بنا، عمر بنا، هزینه‌های نگه داری ساختمان و مبلمان شهری، کیفیت زیرساخت‌ها، نوع مصالح به کار رفته، تکنولوژی ساخت و ... )

5-مراحل انجام فرآیند پژوهش

5-1-نظرسنجی از متخصصان مرتبط با حوزه شهرهای جدید

در مطالعه حاضر پس از تعیین چالش‌های توسعه شهری شهر جدید مجلسی از طریق مطالعات میدانی، اسناد کتابخانه‌ای و ... به منظور تعیین وزن پارامترهای مختلف فرم‌های نظر سنجی شامل کلیه پارامترهای فوق تهیه شده و برای تکمیل شدن برای متخصصان حوزه مرتبط با پژوهش ارسال شده است. از میان فرم‌های ارسال شده، 15 فرم نظر سنجی تکمیل شده دریافت گردید که به عنوان ورودی روش تحلیل سلسله مراتبی دلفی فازی مورد استفاده قرار گرفته است. در این فرم از متخصصان خواسته شده بود بسته به نظر شخصی خویش و با توجه به بستر و زمینه توسعه شهری شهر جدید مجلسی به ارزیابی میزان تأثیرگذاری چالش‌های ارایه شده در روند توسعه شهری شهر جدید مجلسی بپردازند و به میزان اهمیت هر یک از پارامترها امتیاز بسیار با اهمیت(9) با اهمیت(7) اهمیت متوسط (5) کم اهمیت (3) و یا بدون اهمیت(1) اختصاص دهند. متخصصانی که مورد نظرسنجی قرار گرفتند شامل اعضای هیت مدیره شهر جدید مجلسی، کارشناسان شرکت عمران شهر جدید مجلسی، اساتید دانشگاهی با سابقه پژوهش در زمینه شهرهای جدید علی الخصوص شهر جدید مجلسی و کارشناسان شرکت مادر تخصصی عمران شهرهای جدید است. لازم به ذکر است معیارهای مورد ارزیابی متخصصان شامل چالش‌های دوازده گانه مستخرج از مطالعه موردی شهر جدید مجلسی است که به همراه حرف اختصاری به کاربرده شده به شرح ذیل می‌باشند:

1. عقب ماندن مدیریت توسعه از برنامه زمانبندی ارایه خدمات (C1)
2. چرخه اقتصادی معیوب (C2)
3. نقش رقابتی نازل در معادلات رقابت بین شهر(C3)
4. عرضه مسکن(مهر) بیش از تقاضا (C4)
5. محرک‌های توسعه‌ای (C5)
6. موازنه منفی میان برنامه ریزی مسکن و برنامه ریزی اشتغال در شهر جدید (C6)
7. بحران هویت شهری (C7)
8. عدم موفقیت در دستیابی به مرکز شهری سرزنده (C8)
9. کمبود فضا برای سازگاری با تحولات آینده (C9)
10. عدم وجود تنوع اجتماعی (C10)
11. عدم موفقیت در جذب گروه‌های متوسط و فرهنگی (C11)
12. فرسودگی کالبدی (C12)

شکل شماره (3)ـ فرآیند روش دلفی فازی

شکل شماره (5)ـ مراحل اجرای روش دلفی فازی پژوهش

بر اساس ارزیابی متخصصین نتایج اجماع ارزیابی انجام شده توسط متخصصان به شرح جدول فوق می‌باشد. در ادامه با توجه به فرم‌های موجود، ماتریس‌های مقایسه زوجی متناظر با هر یک از پارامترها از نظر متخصصان مختلف به صورت جداگانه برای هر متخصص تشکیل شده است. به دلیل حجم بسیار زیاد محاسبات صورت گرفته از ارایه ماتریس‌های مقایسه زوجی صرف نظر می‌گردد.

5-2-یافتن وزن پارامترها با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی دلفی فازی

پس از انجام نظرسنجی و ارزیابی نتایج حاصل از آن، کلیه نتایج حاصله برای تشکیل ماتریس مقایسه زوجی اصلی پارامترها مورد استفاده قرار گرفته اند. در تشکیل ماتریس مذکور از توابع عضویت مثلثی و در نتیجه اعداد فازی مثلثی طبق شکل شماره 1 و روابط ریاضی 2-1 تا 2-4 استفاده شده است. ماتریس مقایسه زوجی فازی دلفی بین 12 چالش شهر جدید مجلسی مورد نظرسنجی به شرح جداول شماره 2 و 3 است.

در مرحله بعد با استفاده از رابطه 2-6 اعداد فازی Ẑ و Ẑ i به ازای پارامترهای مختلف محاسبه می‌شود که نتیجه محاسبات در جدول شماره 4 درج شده است.

سپس طبق روابط 2-7 و 2-8 به ترتیب وزن فازی و غیر فازی پارامترها محاسبه می‌شود که نتایج محاسبات در جدول شماره 5 درج گردیده است.