Evaluation of socio economic, physical and ecological of tourism development in rural areas from villagers and tourists points of view (Case Study: Dasht Arjan of Fars)

Document Type : Original Article

Authors

1 Ferdowsi University of Mashhad

2 Professor of Rural Geography - Shahid Beheshti University

Abstract

Tourism can play an important role in the diversification of rural economy, and with its expansion in rural areas can help to sustain the population and economy in these areas and achieve sustainable development in rural areas. In this paper tries to study the effects of tourism development in rural areas such as economic, social, physical and environmental surveys of the villagers and tourists should be evaluated and measured. Methods In this descriptive - analytical and solidarity which is main part of the data analysis and correlation based on field studies and sampling (Cochran) to assess the effects on tourism development in rural settlements, 186 rural and 120 tourists were put on inquiry have. Survey findings show that, contrary to the villagers and tourists the impact of the economic variables with the highest average rank of 3.66 were evaluated, most changes in the dependent variable in stepwise regression study of the environmental factor of 0.786 is. Finally, this research is to test, pearson correlation test was used It is based on an acceptable correlation with the likelihood test between 0.41 & 0.63 estimated and stated that tourism development can bring positive changes in the economic, social, physical and environmental conditions, environmental and structural facilities in the rural area is provided. The findings, strategies include providing grounds for attracting private investment, curb environmental degradation, rural development and improving the image and view the coordination of rural buses, allocation of public investment to develop tourism facilities, social security, etc. is proposed.

Keywords

Full Text

مقدمه

در دنیای امروز، برنامه­ریزی توسعه ملی به طور کلی و برنامه ریزی توسعه روستایی به­طور اخص، از ضروریات سرزمین­های مختلف به شمار می­رود. در این چارچوب، شکل‌دهی و نظم بخشی به عرصه‌های مکانی و فضایی در واقع از آغاز زندگی بشر و از زمان بهره گیری از منابع طبیعی پیوسته در مقیاس و مفهومی متفاوت مطرح بوده است. در این ارتباط هر چه سطح فرهنگ بالاتر رفته، شکل عمومی سازماندهی و انتظام محیط و ابزار و دانش گروه‌های انسانی پیشرفته‌تر شده است (سعیدی، 1377: 147). رشد و گسترش گردشگری به شیوه متداول امروزی از جمله پدیده‌های مهم اواخر قرن بیستم است و نواحی روستایی و کوهستانی از مهم‌ترین عرصه­هایی هستند که در زمینه گردشگری و فعالیت­های وابسته به آن مورد توجه قرار گرفته­اند. (مهدوی و همکاران، 1387؛ب 20). بسیاری از برنامه­ریزان و سیاستگذاران توسعه از فعالیت گردشگری به عنوان یکی از ارکان اصلی توسعه پایدار یاد می‌کنند و در این راستا می‌کوشند، با شناسایی مزیت­ها و محدودیت­های روستائی و امکان­سنجی فعالیت گردشگری در این گونه محیط‌ها و نیز برنامه ریزی اصولی و مناسب، نقش موثری در تنوع بخشی به اقتصاد روستایی و توسعه ملی برعهده گیرند. آنچه مسلم است، این که توسعه گردشگری به طور فزاینده ای به صورت یک نوشدارو افزایش دهنده توان اقتصادی ، بالابرنده قابلیت زیست در نواحی دور افتاده و محرک تجدید حیات ،به حساب می­آید. با این وجود، اگر گردشگری روستایی به نحوی مناسب برنامه ریزی و مدیریت شود، می‌تواند خالق یا محرک فرایند توسعه یافتگی برای حصول به پایداری توسعه در نواحی روستایی و نیز پایداری جوامع محلی در کلیه زیر شاخه‌های اقتصادی ، اجتماعی، فرهنگی و همچنین فعالیت گردشگری به طور کلی به حساب آید. علی رغم این موضوع، گردشگری روستایی فعالیتی پیچیده است که با دیگر بخش­های جامعه و اقتصاد ارتباط دارد؛ بدینسان، آثار وپیامد­های مختلف گردشگری می‌باید در فرایند برنامه ریزی به دقت مورد مطالعه قرار گیرد تا از عوامل منفی جلوگیری شود و تاثیرات مثبت عوامل اقتصادی و اجتماعی و محیطی مرتبط با آن افزایش یابد (قادری، 1382؛ 18). بدین ترتیب، بهره برداری بهینه از توانهای گردشگری روستایی به عنوان راهبردی مکمل توسعه روستایی می‌تواند گامی مطمئن برای ترقی و توسعه فضاهای روستایی در همه ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی قلمداد شود.

شکل‌گیری و گسترش گردشگری در منطقه دشت ارژن و نواحی اطراف آن به صورت خودجوش و بدون برنامه ریزی و مدیریت  مناسب بوده است و به این علت، با ترکیبی از اثرات و پیامدهای مطلوب و نامطلوب همراه بوده است که بعضا موجب برخی دگرگونی‌های فضائی و اجتماعی- اقتصادی شده است. در این تحقیق تلاش می‌شود تا اثرات برجای مانده از توسعه گردشگری بدون برنامه‌ در منطقه مورد مطالعه از دیدگاه روستاییان به عنوان جامعه میزبان و گردشگران به عنوان جامعه میهمان در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست‌محیطی مورد بررسی و واکاوی قرار گیرد

 

پیشینه‌ تحقیق

در زمینه بررسی گردشگری روستایی و نقش آن در فرایند توسعه روستایی و آثار برجای مانده در سطح روستاهای کشور ما تحقیقات متعددی صورت پذیرفته است اما کمتر به مطالعه جامع در تمام ابعاد آن هم در دیدگاه مقایسه‌ای در سطح روستاها اشاره شده است. در ادامه نتایج تعدادی از این تحقیقات مورد بررسی قرار می‌گیرد:

روح‌الله‌زاده اندواری (1385( در بررسی گردشگری روستایی و آثار اقتصادی و اجتماعی آن بر توسعه منطقه‌ای در روستای آبگرم لاریجان نشان می‌دهد که رونق گردشگری در روستا آثار مثبتی مانند ایجاد اشتغال، افزایش درآمد، مهاجرت معکوس، رونق ساخت و ساز و... را درپی داشته است و از سوی دیگر، ورود گردشگران آثار نامطلوب اجتماعی مانند افزایش انحرافات اجتماعی، اعتیاد، تغییرات نامطلوب فرهنگی و... را به دنبال داشته است. پارسا بصیر (1386) در بررسی زمینه‌ها و راهکارهای توسعه گردشگری روستایی در بخش طالقان از شهرستان ساوجبلاغ معتقد است که در تحلیل عاملی، پنج عامل "گردشگری کشاورزی و غذایی"، "اکوتوریسم ماجراجویانه"، "اکوتوریسم غیرماجراجویانه"، " گردشگری به منظور تجارت" و "گردشگری تاریخی و مذهبی" در مجموع 67٪ واریانس را تبین می‌کند. قهرمانی (1386) در مطالعه نقش گردشگری در توسعه روستایی در دره کن و سولقان شهرستان تهران به این نتیجه می‌رسد که گردشگری اثرات مثبت چندانی بر اقتصاد روستاها و محیط زیست آن منطقه نداشته است، اگر چه توسعه اقتصادی در روستاهای منطقه به جهت احداث راه بسیار پر هزینه و در عین حال درجه یک که به جهت وجود امامزاده داوود یا قطب توریستی منطقه احداث شده غیر قابل انکار است، اما از لحاظ اجتماعی اثرات مثبت خوبی از جمله بهبود وضعیت بهداشت  آموزش، تعامل بیشتر با نواحی همجوار، کاهش مهاجرت و ... داشته است .

رهنمایی و همکاران (1387) در بررسی ظرفیت تحمل حوزه مقصد گردشگری با تأکید بر جامعه میزبان در منطقه کلاردشت نشان دادند که از بعد جامعه میزبان حوزه کلاردشت در رابطه با نوع گردشگران خود ظرفیت تحمل متفاوتی دارد. به طوری که با توجه به عمل‌کرد گردشگران خانه‌های دوم ظرفیت تحمل حوزه به آستانه خود رسیده است امّا در رابطه با گردشگران با اقامت حداقل یک شب (گردشگران اقامتی) اشباع آستانه ظرفیت تحمل مورد تأیید نمی‌باشد. هم‌چنین از بعد جامعه میزبان، وضعیت ظرفیت تحمل حوزه کلاردشت، تحت تأثیر نگرش مردم نسبت به گردشگران مؤثرتر به لحاظ اقتصادی، نوع گردشگران مطلوب به لحاظ عمل‌کردی ( میزان تأثیرگذاری بر محیط) و... می‌باشد. افتخاری و مهدوی (1385) در راهکارهای توسعه گردشگری روستایی با استفاده از مدل [1]SWOT در دهستان لواسانات کوچک نشان می‌دهند که در قالب مدل یاد شده آستانه آسیب‌پذریی نقاط روستایی به علت گردشگری بودن بسیار بالاست ونیازمند بازنگری و ارایه سیاست‌های مناسب در جهت رفع محدودیت‌ها و استفاده از مزیت‌های نسبی موجود است.

کدیور و سقایی (1384) در ساماندهی گردشگری در تفرجگاه‌های پیرامون شهری در منطقه‌ در اخلمد (مشهد) نشان دادند، که تفرجگاه‌های پیرامون کلان شهرها که به طور خودجوش توسط مردم و خارج از هدایت رسمی از سوی برنامه‌ریزان و دولت به عنوان مکانی برای گذران اوقات فراغت در نظر گرفته می‌شود، وقتی که حجم بازدیدکنندگان و کنش‌گری فضایی در آن مکان افزایش می‌یابد نیازمند ساماندهی از سوی مسئوولان محلی و فرامحلی است. در صورت عدم ساماندهی این نوع مناطق نه تنها پایداری محیط با خطر مواجه می‌شود، بلکه امنیت اجتماعی مکانی مربوطه دچار چالش می‌شود. مطالعات مهدوی و همکاران (1388-الف) در زمینه‌ی اثرات گردشگری بر توسعة روستایی با نظرسنجی از روستاییان درّه‌ی کن و سولقان نشان می‌دهند که گردشگری در زمینه‌ی اقتصادی اثرات محدودی داشته و به جز اشتغال‌زایی و درآمدزایی اندک، موجب بالا رفتن قیمت‌ها و سوداگری زمین شده است. در زمینه‌ی اجتماعی اثرات مثبت بیشتری نظیر افزایش سواد، بهداشت فردی و عمومی، افزایش تعامل با نواحی همجوار ، و کاهش مهاجرت داشته است. در زمینه‌ زیست‌محیطی نیز ورود گردشگران به نابودی گونه‌های گیاهی و جانوری، افزایش آلودگی و تخریب محیط زیست منجر شده است. شهیدی و همکاران (1388) در بررسی تأثیرات توریسم در برنامه ریزی نواحی روستایی معتقدند که در قالب ارزیابی و مکان گزینی مناطق توریسم پذیر، با شناسایی تأثیرات مثبت و تبعات منفی در قالب تحلیل عوامل راهبردی، به بازبینی شرایط خاص مناطق روستایی در ایران پرداخت تا بیشترین میزان کارآمدی در نتایج توسعه توریسم روستایی میسر گردد. علاوه بر این، ضروری به نظر می‌رسد که در فرایند توریسم روستایی حفاظت و نگهداشت محیط زیست، استفاده بهینه و متعادل از منابع طبیعی و دارایی‌های روستایی مورد توجه باشد تا در قالب توسعه پایدار روستایی، ضمن پاسداشت حقوق آیندگان از مواهب طبیعی روستا، امکان بهبود کیفیت زندگی و معیشت پایدار روستاییان نیز تحقق یابد.

لوییس (1996) با هدف مطالعه تبیین گردشگری روستایی در ایالت ایندیانا به تاثیرات توریسم بر اقتصاد و جامعه روستایی بدون حمایت‌های دولتی توجه دارد و به برنامه ریزی و ارائه مدلهایی برای توسعه توریسم در منطقه می‌پردازد. ساندهو (1998) به بررسی یافتن تغیرات ناشی از رشد اقتصادی در نتیجه گردشگری در محیط کوهستانی دره کلو در هند می‌پردازد و هدف کلی این پروژه به منظور پایداری از محیط زیست و سیستم‌های فرهنگی و بررسی فعالیت‌های تاثیر گذار بر صنعت توریسم می‌پردازد. کیم (2005) در بررسی نقش توریسم به عنوانی محرکی برای از بین بردن مشکلات اقتصادی در جامعه روستایی کره، به نقش مهم دولت و بازار در مشارکت در برنامه‌های توسعه توریسم در منطقه می‌پردازد.

مروری بر پژوهش‌های داخلی و خارجی انجام شده در زمینه اثرات گردشگری بر توسعه نواحی روستایی بیانگر این است که ورود گردشگری به عنوان یک عامل مداخله‌گر در روستاها از یک سو فرصت‌های جدیدی را برای روستاییان ایجاد نموده و از سوی دیگر تبعات اجتماعی و به ویژه زیست‌محیطی را در سکونتگاه‌های روستایی به دنبال دارد. پژوهش حاضر با نگاهی به تحقیقات پیشین سعی دارد با رویکردی جامع آثار گوناگون اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست‌محیطی را بر اساس نظرسنجی از روستاییان و گردشگران در محدوده مورد مطالعه را مورد ارزیابی و سنجش قرار دهد.

 

مواد و روش‌ها

محدوده یا قلمرو پژوهش:

منطقه مورد مطالعه؛ یعنی دهستان دشت ارژن از توابع بخش مرکزی شهرستان شیراز در استان فارس دارای 14 آبادی دارای سکنه با 1089 خانوار و 4901 نفر جمعیت است. این دهستان از سمت شمال به شهرستان نورآباد و ممسنی، از سمت شرق به دهستان قره‌چمن از شهرستان‌ شیراز، از سمت جنوب به دهستان‌ کوه مره‌سرخی از شهرستان شیراز و از سمت غرب به شهرستان کازرون محدود می‌شود، مساحت آن 5/470 کیلومتر مربع و معادل 2/5 درصد از کل وسعت شهرستان مشهد را در بر می‌گیرد. (استانداری فارس، 1390).

 

روش تحقیق:

 روش تحقیق در این مطالعه توصیفی و همبستگی است، بخشی از داده‌های تحقیق از طریق مطالعات میدانی و با ابزار پرسشنامه و مصاحبه و بخشی دیگر از داده‌های مورد نیاز مانند چارچوب نظری ـ مفهومی پژوهش، اسناد و مدارک و سرشماری‌ها از طریق روش کتابخانه‌ای بدست آمده است. جامعه آماری در این تحقیق شامل تمام روستاهای دهستان بوده که بر اساس فرمول کوکران تعداد 3 روستا با جمعیت 989 خانوار مورد مطالعه قرار می‌گیرد. جهت برآورد حجم نمونه از روش نمونه‌گیری شارپ کوکران با سطح اطمینان 95% و احتمال خطای 5/6% به صورت نمونه‌گیری تصادفی ساده استفاده شده است. بر این اساس برای ارزیابی آثار توسعه‌ی گردشگری بر سکونتگاه‌های روستایی، تعداد 186 نفر  از روستاییان و 120 نفر از  گردشگران مورد پرسشگری قرار گرفته‌اند. پس از جمع‌آوری اطلاعات و پردازش آن‌ها در محیط‌های نرم‌افزاری SPSS, ArcGIS و ... به تحلیل داده‌ها و تبیین موضوع مورد مطالعه پرداخته شد.

فرضیه‌ی زیر برای پاسخ‌گویی به سؤال تحقیق طراحی‌ شده است: «به نظر می‌رسد توسعه گردشگری تغییرات مثبتی را در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست محیطی  وضعیت  زیست محیطی و کالبدی در سطح روستاهای منطقه فراهم نموده است».

 

 

 

شکل 1): موقعیت منطقه‌ی مورد مطالعه در استان فارس

منبع: یافته‌های پژوهش  1390

 


معرفی شاخص‌ها و متغیّرها: شناخت بهتر و دقیق­تر از وضعیت مکان­های جغرافیایی در زمینه­های مختلف در سطوح متفاوت مستلزم دسترسی به اطلاعات کامل و پردازش شده از مکان­های مورد نظر است. برای نیل به این مهم از یکسری شاخص­ها استفاده می­شود که این شاخص­ها می­توانند سطحی از رشد و توسعه مکان­های جغرافیایی را بر اساس معیارهای انتخاب شده نشان دهند (کلانتری، 1382: 112).


جدول 1): بررسی قابلیت اعتماد متغیرهای تحقیق

نوع متغیر

نام تحقیق

آلفای کرونباخ

تعداد گویه‌ها

مستقل

توسعه گردشگری

71/0

7

وابسته

بعد اقتصادی

64/0

10

بعد فرهنگی واجتماعی

78/0

8

بعد کالبدی و زیر بنایی

5/0

9

بعد زیست محیطی

73/0

7

منبع: یافته‌های پژوهش  1390

 

 

شکل 2): رابطه متغیرهای تحقیق و ارائه مدل تحلیلی

منبع: (یافته‌های پژوهش:1390)

 

 

برای محاسبه‌ پایایی پرسشنامه، ابتدا پرسشنامه بر روی نمونه‌ای به حجم 15 نفر اجرا گردید و سپس ضریب پایایی به روش آلفای کرونباخ محاسبه شد که مقدار اولیه آن(63/0=α) بدست آمد. پس از حذف 6 سوال، آلفای نهایی به حد قابل قبول رسید که این مقدار پایایی، قابل اعتماد است. این ضریب از عمومی‌ترین ضرایبی است که توسط پژوهشگران علوم اجتماعی برای سنجش پایایی ابزارهای مختلف جمع‌آوری داده‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. با توجه به مقدار آلفای بدست آمده در بالا برای پرسشنامه‌های مختلف، پایایی پرسشنامه‌ها اثبات می‌شود .

روند تحولات جمعیتی روستاهای مورد مطالعه: میزان رشد جمعیت یکی از شاخص‌های مهم تحلیل جمعیت است و می‌تواند در برنامه ریزی‌های توسعه نقش به سزایی ایفا نماید. تغییرات و رشد جمعیت متأثر از رشد طبیعی جمعیت (زاد و ولد و مرگ و میر) و مهاجرت است. نرخ رشد سالیانه عبارت است از نسبت تغییرات سالانه یک جمعیت به کل جمعیت که به صورت درصد بیان می‌شود متوسط رشد سالانه جمعیت در طول یک دوره از رابطه زیر محاسبه می‌شود (مطیعی لنگرودی، 1376: 46).

 

که در فرمول فوقr :متوسط رشد سالانه جمعیت،P1 :جمعیت در انتهای دوره، P0 :جمعیت در ابتدای دوره، t:طول دوره بر حسب سال هستند. بالاترین نرخ رشد سالانه جمعیت در روستاهای مورد مطالعه مربوط به چهل چشمه با 42/0 درصد و پایین‌ترین نرخ رشد سالانه جمعیت، مربوط به زنگنه بنگرود با 5/2- درصد است. جمع نرخ رشد روستاهای مورد مطالعه 05/0- درصد است که این نرخ رشد بسیار پایین است، بنابراین روستاهای نمونه جزو روستاهای مهاجرفرست هستند.

 

 

جدول 2): روند تحولات جمعیتی منطقه‌ مورد مطالعه (85-1375)

ردیف

نام روستا

جمعیت سال 1375

جمعیت سال 1385

نرخ رشد سالانه (درصد)

1

دشت ارژن

2432

2575

57/0

2

چهل چشمه

1116

1164

42/0

3

زنگنه بنگرود

972

754

5/2-

جمع کل

4520

4493

05/0-

مأخذ: مرکز‌ آمار ایران، 1385 و 1375.

 


نتایج و بحث

تحلیل آثار توسعه‌ گردشگری بر اقتصاد روستایی منطقه: برای سنجش بررسی اثرات گردشگران بر اقتصاد جامعه روستایی از دیدگاه جامعه میزبان و میهمان در سطح روستاهای مورد مطالعه از شاخص‌های افزایش قیمت زمین، ایجاد اشتغال و افزایش درآمد، سرمایه گذاری بخش خصوصی و.. استفاده شده است. چگونگی توزیع نسبی پاسخگویی به گویه‌ها در این جدول آمده است. با توجه به جدول زیر میانگین اقتصادی برابر با 66/3 است. همانگونه که مشاهده گردید این میانگین در بازه 1 تا 10 تعریف شده است. با توجه به جدول 3 ملاحظه می‌شود میانگین بعد اقتصادی از وضعیت متوسط به بالایی از لحاظ رتبه بر خوردار باشد.

 

 

 

 

جدول3)  بررسی آثار اقتصادی توسعه‌ گردشگری در سطح منطقه از نگاه جامعه میهان و میزبان

ردیف

شاخص

درصد افراد پاسخگو

میانگین

سطح معنی داری

خیلی کم

کم

متوسط

زیاد

خیلی زیاد

1

افزایش قیمت زمین.

5/10

7/12

2/21

5/27

1/28

5/3

000/0

2

تنوع بخشی به منابع درآمدی ساکنان منطقه.

2/8

1/12

5/26

5/27

8/25

51/3

000/0

3

ایجاد فرصت‌های شغلی جدید در منطقه.

8/7

8/9

2/24

1/28

1/30

63/3

000/0

4

افزایش درآمد روستاییان.

2/9

1/10

6/21

5/26

7/32

63/3

000/0

5

کاهش تولیدات کشاورزی.

2/5

7/13

7/29

5/27

9/23

51/3

000/0

6

جذب بیشتر منابع مالی و بودجه‌های دولتی.

2/6

8/7

5/24

7/29

7/31

73/3

000/0

7

توسعه بازارهای محلی.

9/4

6/4

1/27

31

4/32

81/3

000/0

8

گسترش مشاغل خدماتی.

6/4

2/4

8/27

1/29

3/34

84/3

000/0

9

تغییر شیوه زندگی و معیشت مردم.

6/4

6/5

4/28

7/29

7/31

78/3

000/0

10

ضرورت افزایش سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در روستا.

5/7

2/9

9/23

4/29

1/30

65/3

000/0

کل

-

-

-

-

-

66/3

-

منبع: یافته‌های پژوهش  1390

 


تحلیل آثار توسعه‌ گردشگری بر جامعه و فرهنگ منطقه: برای سنجش بررسی اثرات گردشگران بر فرهنگ جامعه روستایی از دیدگاه جامعه میزبان و میهمان در سطح روستاهای مورد مطالعه از شاخص‌های امنیت، رضایتمندی‌ها و تعاملات فرهنگی و غیره استفاده شده است که با گویه‌های جدول (4) مورد سنجش قرار گرفته‌اند. چگونگی توزیع نسبی پاسخگویی به گویه‌ها در جدول زیر آمده است و مشاهده گردید میانگین کل بعد فرهنگی برابر با 18/3 است که وضعیت متوسطی از لحاظ رتبه برخوردار است.


 

جدول 4) مطالعه‌ آثار اجتماعی و فرهنگی توسعه‌ گردشگری در سطح منطقه از نگاه جامعه میهان و میزبان

ردیف

شاخص

درصد افراد پاسخگو

میانگین

سطح معنی داری

خیلی کم

کم

متوسط

زیاد

خیلی زیاد

1

تأمین امنیت مورد نیاز گردشگران در این روستا.

5/10

4/12

8/26

2/24

1/26

43/3

000/0

2

شهرت بیشتر منطقه.

15

6/18

3/20

5/22

5/23

21/3

137/0

3

گسترش ناهنجاری‌های اجتماعی و فرهنگی.

3/36

6/37

1/13

2/7

9/5

09/2

000/0

4

مصرف‌گرایی و الگوبرداری روستاییان از گردشگران.

6/21

2/25

19

7/15

6/18

85/2

101/0

5

کفایت اطلاع رسانی و راهنمایی گردشگران.

2/6

9/6

5/26

1/30

4/30

72/3

000/0

6

رضایت از نحوه پذیرایی و کیفیت غذا در رستوران‌ها

1/10

5/9

5/24

5/27

4/28

55/3

000/0

7

رضایت از نرخ کرایه  و حمل و نقل درون منطقه‌ای

6/19

3/19

1/28

16

17

92/2

007/0

8

بالا رفتن سطح آگاهی‌های فرهنگی ساکنین.

2/7

9/5

8/28

1/26

32

7/3

000/0

کل

-

-

-

-

-

18/3

-

منبع: یافته‌های پژوهش  1390

 


تحلیل آثار کالبدی توسعه‌ گردشگری در روستاهای منطقه: برای سنجش اثرات توسعه‌ گردشگری بر کالبد جامعه روستایی از دیدگاه جامعه میزبان و میهمان در سطح روستاهای مورد مطالعه از شاخص‌های گسترش امکانات بهداشتی و درمانی، افزایش زیرساخت‌ها و بهبود وضعیت مساکن و معابر و غیره استفاده شده است که با گویه‌های جدول 5 مورد سنجش قرار گرفته‌اند. چگونگی توزیع نسبی پاسخگویی به گویه‌ها در این جدول آمده است. همانطور که مشاهده گردید میانگین کل بعد کالبدی برابر با 92/2 است که از وضعیت مناسبی برخوردار نیست.


 

جدول 5) مطالعه‌ آثار کالبدی توسعه گردشگری در سطح منطقه از نگاه جامعه میهان و میزبان

ردیف

شاخص

درصد افراد پاسخگو

میانگین

سطح معنی داری

خیلی کم

کم

متوسط

زیاد

خیلی زیاد

1

بهبود وضعیت معابر و راههای ارتباطی روستا.

2/7

8/7

5/25

8/28

7/30

68/3

000/0

2

سبب گسترش امکانات بهداشتی و درمانی.

5/8

2/8

5/25

8/27

1/30

63/3

000/0

3

افزایش ساخت و سازهای مسکونی.

6/4

8/9

5/25

1/30

1/30

71/3

000/0

4

بهبود بافت و الگوی معماری مسکن.

2/6

8/9

5/24

7/29

7/29

67/3

000/0

5

سبب گسترش امکانات اقامتی(هتل، مسافرخانه و ...).

3/34

4/32

18

2/8

2/7

22/2

000/0

6

افزایش دسترسی به امکانات و خدمات حمل ونقل.

6/36

4/31

1/26

2/4

6/1

03/2

000/0

7

داشتن قابلیت‌های لازم برای توسعه گردشگری .

3/35

31

4/29

6/3

7/0

03/2

000/0

8

نقش کافی نبودن زیرساخت‌ها در عدم توسعه گردشگری.

2/55

4/28

1/12

2

3/2

68/1

000/0

9

گسترش  گردشگری خانه‌های دوم در منطقه.

9/3

8/11

5/26

8/27

1/30

68/3

000/0

کل

-

-

-

-

-

92/2

-

منبع: یافته‌های پژوهش 1390

 


تحلیل آثار زیست محیطی توسعه‌ گردشگری در روستاهای منطقه: برای بررسی میزان تأثیر حضور گردشگران بر محیط زیست جامعه روستایی از دیدگاه جامعه میزبان و میهمان در سطح روستاهای مورد مطالعه از شاخص‌هایی مانند ایجادآلودگی، تخریب اراضی و امکانات بهداشتی، تغییر کاربری اراضی و غیره استفاده شده است، بر اساس یافته‌های پژوهش در جدول 6 میانگین رتبه‌ای پاسخگویی روستاییان و گردشگران در رابطه با بعد زیست محیطی برابر با 62/3 است که از وضعیت مناسبی نسبت به سایر ابعاد برخوردار است.

 

 

جدول 6) مطالعه‌ آثار زیست محیطی توسعه‌ گردشگری در سطح منطقه از نگاه جامعه میهان و میزبان

ردیف

شاخص

درصد افراد پاسخگو

میانگین

سطح معنی داری

خیلی کم

کم

متوسط

زیاد

خیلی زیاد

1

آلودگی آب منطقه.

4/19

5/7

21

7/23

5/28

34/3

000/0

2

تغییر کاربری اراضی کشاورزی و باغات.

7

7

9/26

9/26

3/32

7/3

000/0

3

گسترش فضای سبز روستا.

7

7

9/26

6/29

6/29

68/3

000/0

4

فراهم نمودن شرایط مناسب برای بهبود وضعیت زیست محیطی و کالبدی در روستا

1/8

6/8

7/16

6/29

1/37

79/3

000/0

5

توانهای طبیعی و جاذبه‌های گردشگری منطقه

7

7/9

2/24

9/26

3/32

68/3

000/0

6

آسیب رسانی به مناظر زیبای روستا از طریق پخش زباله و نشت فاضلاب

0

4/19

7/23

2/24

8/32

7/3

070/0

7

از بین رفتن گونه‌های گیاهی و جانوری منطقه

4/12

1/9

7/24

2/24

6/29

49/3

000/0

 

کل

-

-

-

-

-

62/3

-

منبع: یافته‌های پژوهش  1390

 

 

 

 

 

بر اساس نظرسنجی به عمل آمده جامعه‌ میزبان و میهمان مشاهده می‌شود که بعد اقتصادی با میانگین کل 66/3 دارای بالاترین رتبه و بعد از آن بعد زیست محیطی با میانگین کل 62/3 و بعد فرهنگی با میانگین کل 18/3 و در نهایت بعد کالبدی با میانگین کل 92/2 دارای کمترین رتبه است. در مقایسه بین نظرات گردشگران و روستاییان، بیشترین تفاوت آثار اقتصادی توسعه گردشگری مشاهده می‌شود، به نحوی که حضور گردشگران از سوی جامعه مهمان تأثیر اقتصادی بالاتری نسبت به نگاه روستاییان به این پدیده دارد. کمترین تفاوت در نظرات گردشگران و روستاییان در بعد زیست محیطی مشاهده می‌شود و در مجموع اثر توسعه گردشگری بر سکونتگاه‌های روستایی از سوی گردشگران نسبت به روستاییان بیشتر ارزیابی شده است.

 

 

 

شکل3): مقایسه اثر توسعه گردشگری بر روستاها از دیدگاه جامعه میزبان و میهمان

منبع: یافته‌های پژوهش  1390

 


بررسی تأثیر توسعه گردشگری بر ابعاد مختلف زندگی روستاییان: به منظور بررسی میزان تأثیر توسعه گردشگری بر سکونتگاه‌های روستایی از روش آماری رگرسیون خطی استفاده شده است. برای برازش از روش رگرسیون گام به گام استفاده شد، در این روش متغیری که بیشترین تأثیر را برمتغیر وابسته دارد ابتدا وارد مدل می‌شود ومتغیرهای دیگر دوباره برای ورود به مدل مورد بررسی قرار می‌گیرند.


جدول 7) لیست متغیرهای وارد شده در مدل

 

 

جدول 7) لیست متغیرهای وارد شده در مدل

روش

متغیرهای وارد شده

مدل

Enter

بعد زیست محیطی، بعد فرهنگی و اجتماعی، بعد اقتصادی، بعد کالبدی و زیر بنایی

1

منبع: یافته‌های پژوهش  1390

 

 

در جدول 7 اسامی متغیرهای مستقل موجود در مدل رگرسیونی و روش رگرسیون گزارش شده است. برچسب Enter درستون روش معرف این است که متغیر مستقل به مدل رگرسیونی وارد شده‌اند.


 

جدول 8) نتایج برازش مدل رگرسیون چندگانه

ضریب همبستگی

R

ضریب تعیین

R2

آماره F

سطح معنی داری

p-value

نتیجه

993/0

986/0

7/5287

000/0

مدل معنی دار است

منبع: یافته‌های پژوهش  1390

 

 

در جدول 8 به ترتیب از چپ به راست مقادیر ضریب همبستگی چند گانه،‌ ضریب تعیین چندگانه،‌ ضریب تعیین چندگانه تعدیل شده وانحراف معیار ضریب تعیین چندگانه را بدست آورده‌ایم که با توجه به مقدار ضریب تعیین برابر 986/0 مشخص می شود که رگرسیون خطی متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته حدود 98% از کل تغییرات را توجیه می‌کند. علاوه بر این آماره فیشر وسطح معنی داری رگرسیون گزارش شده است. مقدار P-Value در جدول بالا برابر 000/0 است که از 05/0 کوچکتر است. بنابراین فرضیه صفرآزمون مبنی بر عدم معنی داری مدل رگرسیون را با اطمینان 99% رد می‌کنیم. پس مدل رگرسیونی از لحاظ آماری معنی دار است.


 

جدول9) ضرایب به دست آمده از برازش مدل رگرسیون

متغیرهای مستقل

ضریب متغیر

ضریب استاندارد

آماره t

سطح معنی‌دار

نتیجه

مقدار ثابت

146/0

-

337/5

000/0

در مدل معنی دار است

بعد اقتصادی

028/0-

028/0-

642/0-

521/0

در مدل معنی دار نیست

بعد فرهنگی و اجتماعی

188/0

185/0

1/4

000/0

در مدل معنی دار است

بعد کالبدی و زیر بنایی

028/0

025/0

508/0

612/0

در مدل معنی دار نیست

بعد زیست محیطی

786/0

816/0

502/18

000/0

در مدل معنی دار است

منبع: یافته‌های پژوهش  1390

 

 

 

در جدول بالا برای هر یک از پارامترهای مدل رگرسیون، مقادیر برآورد پارامترها،‌ انحراف معیار برآورد پارامترها برآورد پارامترهای مدل رگرسیون استاندارد شده، آماره آزمون و سطح معنی‌داری برآورد پارامترها گزارش شده است. با توجه به نتیجه بدست آمده مشاهده می‌شود برای متغیر ثابت، بعد فرهنگی واجتماعی و بعد زیست محیطی مقدار P-Value کمتر از 05/0 است، بنابراین مدل رگرسیونی به صورت زیر در می‌آید:

توسعه گردشگری= 146/0  + 188/0*  بعد فرهنگی واجتماعی+ 786/0* بعد زیست محیطی

مقایسه بررسی اثرات توسعه گردشگری بین دو گروه میزبان وگردشگر: ابتدا قبل از انجام آزمون، نرمالیتی متغیرهای تحقیق از طریق آزمون کولموگروف اسمیرنوف چک می‌شود که نتیجه این آزمون در زیر آمده است.


 

جدول 10) نتیجه آزمون کولموگروف اسمیرنوف در رابطه با نرمالیتی داده‌ها

نام متغیر

مقدار احتمال آزمون کولموگروف اسمیرنوف

نتیجه آزمون

توسعه گردشگری

000/0

عدم نرمال بودن

بعد اقتصادی

000/0

عدم نرمال بودن

بعد فرهنگی و اجتماعی

009/0

عدم نرمال بودن

بعد کالبدی و زیر بنایی

000/0

عدم نرمال بودن

بعد زیست محیطی

000/0

عدم نرمال بودن

منبع: یافته‌های پژوهش 1390

 

 

با توجه به نتایج بدست آمده از آزمون کولموگروف اسمیرنوف مشاهده می‌شود که هیچ کدام از متغیرها دارای توزیع نرمال نیستند، بنابراین از آزمون ناپارامتری من ویتنی برای مقایسه دو گروه استفاده می‌کنیم:

1) توسعه گردشگری: با توجه به نتایج بدست آمده از آزمون من ویتنی یو(Man Vitni U) مشاهده می‌شود مقدار احتمال آزمون جهت متغیر توسعه گردشگری در دو گروه برابر 136/0 است که از 05/0 بزرگتر است. بنابراین فرضیه صفر آزمون مبنی بریکسان بودن دو گروه از لحاظ میزان توسعه گردشگری پذیرفته می‌شود. بنابراین بین دو گروه میزبان و گردشگر از لحاظ آماری اختلاف معنی‌داری وجود ندارد.

2) بعد اقتصادی: با توجه به نتایج بدست آمده از آزمون من ویتنی یو مشاهده می‌شود مقدار احتمال آزمون جهت بعد اقتصادی در دو گروه برابر 03/0 است که از 05/0 کوچکتر است. بنابراین فرضیه صفر آزمون مبنی بر یکسان بودن دو گروه از لحاظ بعد اقتصادی رد می‌شود. بنابراین بین دو گروه میزبان و گردشگر از لحاظ آماری اختلاف معنی‌داری وجود دارد.

 

 

 

جدول 11) فراوانی و میانگین رتبه‌ها در دو گروه میزبان و میهمان به تفکیک متغیرها

متغیر

گروه

تعداد

میانگین رتبه‌ها

مجموع رتبه‌ها

توسعه گردشگری

میزبان

186

53/159

29672

گردشگر

120

16/144

17299

بعد اقتصادی

میزبان

186

98/144

50/26965

گردشگر

120

71/166

50/2000

بعد فرهنگی و اجتماعی

میزبان

186

42/147

5/27419

گردشگر

120

93/162

5/19551

بعد کالبدی وزیر بنایی

میزبان

186

06/146

27168

گردشگر

120

03/165

19803

بعد زیست محیطی

میزبان

186

21/151

5/28125

گردشگر

120

05/157

5/18845

منبع: یافته‌های پژوهش 1390

 

جدول 12) نتیجه آزمون من ویتنی در رابطه یکسان بودن نظرات گردشگران و روستاییان

نام متغیر

فرضیه صفر آزمون

مقدار آماره آزمون من ویتنی

مقدار احتمال آزمون من ویتنی

نتیجه آزمون

توسعه گردشگری

یکسان بودن دو گروه

10039

136/0

پذیرش فرض صفر

بعد اقتصادی

یکسان بودن دو گروه

5/9574

03/0

رد فرضیه صفر

بعد فرهنگی و اجتماعی

یکسان بودن دو گروه

5/10028

134/0

پذیرش فرضیه صفر

بعد کالبدی وزیر بنایی

یکسان بودن دو گروه

9777

066/0

پذیرش فرضیه صفر

بعد زیست محیطی

یکسان بودن دو گروه

5/10734

568/0

پذیرش فرضیه صفر

منبع: یافته‌های پژوهش 1390

 

 

3) بعد اجتماعی و فرهنگی: با توجه به نتایج بدست آمده از آزمون من ویتنی یو مشاهده می‌شود مقدار احتمال آزمون جهت بعد فرهنگی اجتماعی در دو گروه برابر 134/0 است که از 05/0 بزرگتر است. بنابراین فرضیه صفر آزمون مبنی بریکسان بودن دو گروه از لحاظ بعد فرهنگی و اجتماعی پذیرفته می‌شود. بنابراین بین دو گروه میزبان و گردشگر از لحاظ آماری اختلاف معنی‌داری وجود ندارد.

4) بعد کالبدی و زیربنایی: با توجه به نتایج بدست آمده از آزمون من ویتنی یو مشاهده می‌شود مقدار احتمال آزمون جهت بعد کالبدی و زیر بنایی در دو گروه برابر 066/0 است که از 05/0 بزرگتر است. بنابراین فرضیه صفر آزمون مبنی بر یکسان بودن دو گروه از لحاظ بعد کالبدی و زیر بنایی پذیرفته می‌شود. بنابراین بین دو گروه میزبان و گردشگر از لحاظ آماری اختلاف معنی داری وجود ندارد‌.

5) بعد زیست محیطی: با توجه به نتایج بدست آمده از آزمون من ویتنی یو مشاهده می‌شود مقدار احتمال آزمون جهت بعد زیست محیطی در دو گروه برابر 568/0 است که از 05/0 بزرگتر است. بنابراین فرضیه صفر آزمون مبنی بریکسان بودن دو گروه از لحاظ بعد زیست محیطی پذیرفته می‌شود. بنابراین بین دو گروه میزبان و گردشگر از لحاظ آماری اختلاف معنی‌داری وجود ندارد.

 

نتیجه گیری و ارایه‌ پیشنهادات

برخلاف نظر سنجی از روستاییان و گردشگران که بالاترین تأثیر را در رابطه با متغیر وابسته اقتصادی با میانگین رتبه‌ای 66/3 ارزیابی می‌کردند، در مطالعه رگرسیون گام به گام شاهدیم که این متغیر کمتر تأثیر را از متغیر مستقل توسعه گردشگری پذیرفته است و بیشترین تغییرات متوجه متغیر وابسته زیست محیطی با ضریب 786/0 است. برای اثبات نرمالیتی داده‌ها از دو آزمون کولموگروف اسمیرنوف و من ویتنی یو استفاده شد که آزمون دوم مؤید نرمال بودن داده‌ها در حداقل چهار متغیر مورد مطالعه خواهد بود، بنابراین نتایج بدست آمده از این تحقیق قابل استناد خواهد بود.

در نهایت به منظور آزمون فرض این تحقیق از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شده است که بر اساس آن ضریب همبستگی با احتمال آزمون قابل قبول بین 41/0 تا 63/0 برآورد شده است. بنابراین با توجه به آزمون رگرسیون گام به گام، همبستگی پیرسون و اطمینان از نرمال بودن داده‌ها می‌توان اظهار نمود که توسعه گردشگری تغییرات مثبتی را در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست محیطی  وضعیت زیست محیطی و کالبدی در سطح روستاهای منطقه فراهم نموده است.

 

 

جدول 13): آزمون ضریب همبستگی پیرسون بین توسعه گردشگری و متغیرهای وابسته

مقدار ضریب همبستگی پیرسون

مقدار احتمال آزمون

نتیجه آزمون

تحلیل

41/0

03/0

رد فرضیه صفر

بین توسعه گردشگری و بهبود وضعیت زیست محیطی و کالبدی در روستاها رابطه معنی‌داری وجود دارد.

63/0

001/0

رد فرضیه صفر

بین توسعه گردشگری و تغییرات اقتصادی و اجتماعی در روستاها رابطه معنی‌داری وجود دارد.

منبع: یافته‌های پژوهش  1390

 

 

 در نهایت گردشگری در این محدوده توانسته است در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و زیست محیطی تأثیرات چشمگیری بگذارد و در آینده نیز روند تأثیرگذاری آن همچنان شتابان خواهد بود و راه برگشتی نیز برای آن وجود ندارد، اما در راستای تحقق اهداف توسعة پایدار گردشگری در نواحی روستایی منطقه دشت ارژن همانند بسیاری موارد در بیشتر روستاها و حتی جوامع شهری کشورمان هنوز مشکلات و مسائل دست و پاگیری در پیش ‌داریم و به نظر می‌آید تا زمانی که شناخت دقیق و اصولی از چنین مناطقی صورت نگیرد و به نقاط ضعف و قوت آنها پرداخته نشود و گردشگری در چارچوب طرح‌های جامع کارشناسی شده و آینده‌نگر ساماندهی نشود تا رسیدن به توسعة پایدار گردشگری هنوز فاصله داریم و در صورت استمرار چنین وضعیتی نقاط ضعف موجود در نواحی حساس و آسیب‌پذیر و شکننده‌ای چون منطقه دشت ارژن ممکن است در آینده‌ای نه چندان دور تبدیل به تهدیدها و خطرات جدی هم بشوند.

با توجه به نتایج تحقیق، راهبردها و راهکارهایی برای توسعه گردشگری روستایی در منطقه مورد مطالعه به شرح زیر ارائه می‌شود:

- مهیا نمودن زمینه‌های لازم برای جذب سرمایه گذاری خصوصی با اولویت دادن به ساکنان محلی؛

- ایجاد تنوع در منابع درآمدی کشاورزان و فرصت‌های اشتغال گسترده و تاسیس بازارهای محلی جهت فروش محصولات کشاورزی، صنایع دستی و...؛

- تخصیص سرمایه دولتی به توسعه امکانات و تسهیلات گردشگری و نظارت بر خرید و فروش زمین و سامان‌دهی مالکیت منابع و اراضی؛

- جلب مشارکت بخش خصوصی در بازاریابی برای محدوده به عنوان یک مقصد گردشگری از طریق هیئت بازاریابی متشکل از کارشناسان حرفه ای و واجد شرایط، و برنامه‌های بازاریابی که به طور مشترک توسط بخش خصوصی و دولتی تأمین بودجه می‌شود؛

- جلوگیری از تخریب محیط زیست، عدم تجاوز به حریم رودخانه‌ها و آلودگی منابع آب؛

- توسعه هرچه بیشتر فضای سبز از طریق ایجاد پارک‌ها، پارک جنگلی، گلستان‌ها و مکان‌های باز جهت تفریح و اوقات فراغت؛

- بهسازی و ارتقای سیمای روستایی و هماهنگی نمای گذرگاه‌های روستایی و بهره‌گیری از آب‌نماهای مناسب در میادین به صورت طراحی شده و حفظ سبک‌های ممتاز معماری موجود در محل و تشویق استفاده از روح معماری بومی در ساختمان سازی به ویژه  در ساخت تسهیلات گردشگری؛

- ساخت و تجهیز مکانهایی برای اقامت گردشگران جهت جلوگیری از آسیب رساندن به باغات کشاورزی و احداث کمپ و اردوگاه‌های تفریحی در پیرامون نواحی روستایی؛

- معرفی روستاهای مورد مطالعه و جاذبه‌های آنها با استفاده از بروشور، اعلامیه، تهیه برنامه­های تلویزیونی و رادیویی، مطبوعات و ... توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان؛

- برقراری امنیت اجتماعی از طریق نیروی انتظامی با استفاده از نیروی مجرب و تقویت ساختار نیروی انسانی و اهمیت دادن به مسائل آموزشی در بخشهای مختلف گردشگری و گسترش فرهنگ توریستی؛

- ایجاد هماهنگی در میان نهادها و بخش‌های مختلف مرتبط به منظور یکپارچه سازی کارکردهای گردشگری روستایی به وسیله برگزاری نشست‌ها و به کار گیری تدابیر مدیریتی با ظور سازمان‌های دولتی و مردم؛


1-  Strengths, weaknesses, opportunities, Threats

 

References

1- استانداری فارس، (1390)؛ "آخرین وضعیت تقسیمات کشوری شهرستان شیراز".
2- پارسا بصیر. ه، (1386)؛ "بررسی زمینه‌ها و راهکارهای توسعه گردشگری روستایی در بخش طالقان از شهرستان ساوجبلاغ"، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده اقتصاد و توسعه کشاورزی، دانشگاه تهران.
3- رکن‌الدین افتخاری. ع.ر و مهدوی. د، (1385)؛ "راهکارهای توسعه گردشگری روستایی با استفاده از مدل SWOT در دهستان لواسانات کوچک"، فصل‌نامه مدرس علوم انسانی، دوره 10 شماره 2، صص 30-1.
4- روح‌الله‌زاده اندواری. ق، (1385)؛ "گردشگری و آثار اقتصادی و اجتماعی آن بر توسعه منطقه‌ای- نمونه موردی: روستای آبگرم لاریجان آمل"، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.
5- رهنمایی. م. ت، فرهودی. ر. ‌ا، دیتمان. آ و قدمی. م، (1387)؛ "بررسی ظرفیت تحمل حوزه مقصد گردشگری با تأکید بر جامعه میزبان"، مجله پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره66، صص 33-17.
6- سعیدی. ع، (1377)، "مبانی جغرافیای روستایی"، انتشارات سمت.
7- شهیدی. م. ش، اردستانی. ز. ا و گودرزی سروش. م. م، (1388)؛ "بررسی تأثیرات توریسم در برنامه‌ریزی نواحی روستایی"، مجله پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره67، صص 113-99.
8- قادری، ا، (1382)، "نقش گردشگری روستایی در توسعه روستایی پایدار"، پایان نامه دکتری، تربیت مدرس.
9- قهرمانی. ن، (1386)؛ "نقش گردشگری در توسعه روستایی در دره کن و سولقان شهرستان تهران"، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران.
10- کدیور. ع.‌ا و سقایی. م (1384)؛ "ساماندهی گردشگری در تفرجگاه‌های پیرامون شهری(1)- دره اخلمد"، فصل‌نامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 83، صص 134-111.
11- کلانتری، خ (1382)؛ "سنجش سطح توسعه­ی روستایی در شهرستان تربت حیدیه"، 79- 1365، پژوهش‌های جغرافیایی، شماره40، صص 41- 54.
مطیعی لنگرودی، س. ح، (1376)، "جغرافیای اقتصادی ایران (کشاورزی)"، انتشارات جهاد دانشگاهی: مشهد.
12- مهدوی. م، قدیری معصوم. م و قهرمانی. ن، (1387)- الف؛ "اثرات گردشگری بر توسعه روستایی با نظرسنجی از روستاییان دره کن و سولقان"، فصلنامه روستا و توسعه، سال 11، شماره 2، صص 60-39.
13- مهدوی. م، قدیری معصوم. م و سقایی. م ، (1387)-ب، "نقش و تأثیر خانه‌های دوم بر ساختار اقتصادی، اجتماعی ناحیه کلاردشت"، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره65،  صص41-19
14- Lewis, Jame B., (1996); A Case Study of the Process of Tourism Development in rural Communities in the State of Indiana..
15- Sandhu, Mandi K. (1998); Tourism and Sustainability: the Commercial Trekking Industry in the Kullu valley Himachal Pradesh, India.
16- Kim, MJ-Kyund., (2005); Determinants of Rural Tourism and Modeling Rural Tourism Demand in Korea.

Files

History

  • Receive Date: 14 June 2016
  • Revise Date: 10 May 2018
  • Accept Date: 14 June 2016

Share

How to cite

Statistics