Document Type : Original Article
Authors
1 Assistant Professor of Geography at Isfahan University
2 Graduate student of rural planning in Isfahan University
Abstract
Keywords
اهداف تحقیق و فرضیهها
با توجه به اینکه بسیاری از آثار ارزشمند و بافتهای معماری کشور در دل روستاها نهفته است ونمونهها و نشانههای بارز گسترش فرهنگ و تمدن ایرانی در سطح کشور بوده و حفاظت ازاین هویت تاریخی را ضرورت مینماید. به هرحال بخش قابل توجهی از میراث فرهنگی یک کشور در معماری سنتی نهفته است، روشن است که با حذف تدریجی ساختمانهای قدیمی، هویت و دستاوردهای گذشتگان نیز با آن فنا میشود. در نتیجه مقاله حاضر نیز به دنبال اهداف چندگانه زیر است:
1- دستیابی به وضع موجود کارکردهای مساکن روستایی؛
2- شناخت عوامل و شرایط مؤثر در تغییرات کارکردی مساکن روستایی؛
3- تنظیم روابط انسان و محیط وفعالیتهای او در راستای ساختار فضایی مناسب؛
فرضیههای مطرح شده در این تحقیق عبارتند از:
1- به نظر میرسد تغییرات در ساختار شغلی واجتماعی موجب تحول کاربری در مساکن روستایی شده است.
2- فناوری وافزایش آگاهی روستاییان باعث تغییر نگرش روستاییان در ساخت مساکن روستا شده است.
3- نزدیکی روستا به شهربهشهرودسترسی به امکانات موجب این تغییرات شده است.
ضرورت واهمیت تحقیق
مسکن سنتی با همه سادگی یک عامل مهم هویت فرهنگی ایران و اقوام ایرانی است.نکتهای که میتوان گفت این است که چون ایران یکی از کشورهای مهمی است که با انقلاب فرهنگی خود در جستجوی هویت فرهنگی اسلامی و ملی خویش است و قصد دارد در مقابل تجاوزفرهنگی غرب دفاع کند باید به نقش فرهنگی مسکن بویژه مسکن روستایی توجه ویژهای داشته باشد؛ زیرا مسکن در درجه اول یک پدیده فرهنگی و سپس یک پدیده رفاهی و اقتصادی است.(پاپلی،1375،ص44). مسکن روستایی به عنوان کانون متمرکز و تبلور کالبدی ارزشهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی حاکم برزندگی روستاییان از اهمیت ویژهای برخوردار است. در بعد کلان، عملکرد مسکن در توسعه اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی به ویژه از نقطه نظرنقش آن در ایجاد اشتغال و جریان سرمایه و نهایتاً ایجاد رفاه و آسایش روانی و فکری جامعه اهمیت خاصی یافته و در بعد خرد نیز دستیابی به مقوله عمران(شهری و روستایی) به عنوان عنصری مهم از پیکره اقتصادی کشور، لزوم توجه به مسکن روستایی را ضروری میسازد ( فاتح،1388،128). تحولات دهههای اخیردر کشورها با رشد سریع شهرها و عواملی چون افزایش جمعیت، فناوری به ظاهرمقهورکننده طبیعت، انباشت سرمایه و تمرکزتولید، رشد صنایع و مناسبات بازرگانی سوداگرانه و درنهایت تحرک و پویایی رو به افزون حیات شهری، تعادل پایدار نظام سکونتگاهی قدیمی را ناپایدار ساخته است(سرتیپی پور،1388،98). کلام آخر اینکه تا کنون مطالعهای در این زمینه در مورد روستای مورد نظرو روستاهای اطراف انجام نشده است و کاربرد نتایج این تحقیق میتواند در طرحهای جامع شهری وهادی روستایی و طرحهای آمایش منطقه مؤثر باشد.
روش تحقیق
در راستای اهداف در نظرگرفته شده از روش تحقیق تلفیقی شامل تاریخی و توصیفی- تحلیلی استفاده شده است
روش برآورد حجم نمونه: جامعه آماری در این پژوهش 1700 خانوار میباشد که حجم نمونه مورد نظر با استفاده از فرمول کوکران 265 خانوار انتخاب شده است.
مبانی نظری
مبانی نظری هر تحقیق از جایگاه مهمی برخوردار است. نظریات و دیدگاههای مربوط به تغییرات و کارکرد خانههای روستایی مورد بررسی در این مقاله به شرح ذیل است:
- نگرش سیستمی
درتحقیق مورد نظر از آنجایی که در ایجاد تغییر و تحولات مساکن روستایی مجموعهای از عناصر دخالت دارند که باید به این عناصر بصورت کلی و سیستمی نگریسته شود لذا نگرش سیستمی، از مهمترین نگرشهایی است که برای دست یافتن به نتایج مورد مطالعه بسیار حائزاهمیت میباشد . لذا در بررسی تغییر و تحولات خانههای روستایی محدوده مورد مطالعه شناخت عوامل طبیعی و انسانی در کنار هم و تحولات فضایی و کالبدی در ارتباط با مجموعههای دیگر سیستم است در نتیجه بررسی این مجموعه در قالب یک سیستم که عوامل مختلفی در آن دخالت داشته ما را به هدف نزدیکتر میکند.
- مکتب امکان گرایی:
این دیدگاه از جمله مواردی است که میتواند در منطقه مورد مطالعه مورد استفاده قرار گیرد به گونهای که انسان با استفاده از فکر و اندیشه وقدرت میتواند بسیاری از موانع را برداشته یا ازحوادث طبیعی و غیر طبیعی جلوگیری کرده به بهانه این که ایمن سازی انجام گیرد دست به تغییر و تحولات محیط اطراف خود میزند. در نتیجه خود انسان مهمترین عامل تغییر و تحولات بوجود آمده درمحیط است.
- نظریاتی پیرامون راه و توسعه روستایی:
از دیدگاه اقتصاددانان، اجرای طرحهای روستایی موجب بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی در نقاط روستایی و در نهایت کل یک ناحیه میشود، چرا که موجب تبدیل کشاورزی معیشتی به تجاری شده و ازسوی دیگر افزایش ارتباطات ، خود تغییرات اجتماعی را به دنبال دارد (پاپلی،1387، 220). در محدوده مورد مطالعه به دلیل دسترسی به راه ارتباطی باعث تخریب زمینهای زراعی که در مسیر راه ارتباطی وجود دارد، شده است و دیگر اینکه شبکه ارتباطی امکان فراهم آوردن خدمات زیربنایی و روبنایی در محیط روستا را بیشتر فراهم میکند که در نهایت شاهد دیگر تحولات فضایی در منطقه خواهیم بود.
- مدلهای کارکردی:
با توجه به تزدیکی روستا به مرکز شهرستان حوزه تآثیرگذاری آن در درجه اول بوده، چرا که بیشتر روستاییان برای تآمین مایحتاج خود به شهر مراجعه میکنند.و به دنبال آن سیر تغییرات در جوامع روستایی به دلیل روابط متقابل نمود پیدا میکند.
-ئمدل حومه:
مطابق این مدل، روستا برخی کارکردهای شهر را عهده دار میشود. با توجه به این واقعیت در دنیای امروز، کارکردهای روستاهای اطراف شهرها غالباً تدارک نیازهای شهرهاست، نقاط پیرامونی روستا توانسته است به عنوان عرصه تکمیلی، برخی کارکردهای شهر را به عهده گیرد (سعیدی،1386، 135). مصداق این مدل روستای مورد مطالعه میباشد که نسل جدید روستا با توجه به گذشتگان که شغل اجداد خود را پیشه کردهاند، کشاورزی را رها کرده و آن را شغل پرزحمت و کم درآمدی دانسته و به مشاغل خدماتی و صنعتی در شهرروی آوردهاند. بنابراین روستا محل زندگی کارکنانی است که در شهر مشغول به کار هستند. که این تعاملات و رفت وآمدها موجب تغییرات درکارکرد سکونتگاههای روستایی میشوند.
پیشینه تحقیق
مساکن روستایی در واقع از پیوستگی انسان و محیط بوده که به منظورادامه آسایش و ادامه زندگی و فعالیت خانوادههای روستایی، ایفای نقش میکند. خصوصیات فرهنگی،وضع رفاه و امکانات اجتماعی و اقتصادی ساکنان روستا برروی شکل ظاهری،مصالح ساختمانی غالب و معماری مسکن با توجه به شرایط محیطی آن ناحیه تأثیر سازندهای داشته اند. در اینجا میتوان به نقش مشارکت اولین جغرافیدانان دوره جدید(جغرافیای علمی) نظیر ریتر و ماتیزن آلمانی در قرن نوزدهم اشاره نمود. ریتر در بررسی روستاشناسی خود، به گونه شناسی خانههای روستایی اعتبار داده و آن را نتیجه از روابط پیچیده انسان و محیط تلقی مینماید. ماتیزن در اثر معروف چهارجلدی خود درمورد سکونت گزینیهای روستایی در آلمان(1895)، به ارائه گونههای از خانههای روستایی متداول و غالب در آلمان میپردازد وبه نقش فرهنگ و عوامل قومی در طرح و معماری این خانهها اهمیت میدهد. جغرافیدانان فرانسوی و بلژیکی مانند برون،دومانژن،لفور و لوبونیز هر یک به بررسی و گونه شناسی خانههای روستایی اروپائی پرداختهاند.کریستیان برومبرژه به بررسی مسکن و معماری در جامعه روستایی گیلان پرداخته و به نقش عوامل طبیعی و انسانی در طرح و معماری خانهها اهمیت میدهد. ( دکتربهفروز، 1387، 227). کوهن(KOHN) جغرافیدان آمریکایی به مطالعه جغرافیای روستایی از نقطه نظر تغییرات شکلی و نقشی روستاها و متعلقات ساختمانی آنها در طول زمان اهمیت میدهد. به اعتقاد وی تغییرشکل ظاهری مساکن در رابطه با تغییرات تکنولوژی در طول زمان اتفاق افتاده است (سلمانپور،1387،32).
ویژگیهای جغرافیایی منطقه
روستای گرجی محله ازلحاظ تقسیمات سیاسی جزء دهستان کوهستان ازبخش مرکزی شهرستان بهشهربه مرکزیت روستای کوهستان میباشد. یکی از بزرگترین روستای استان مازندران با جمعیت حدود 6300 هزارنفر و از توابع شهرستان بهشهر میباشد(نقشه شماره1). از لحاظ موقعیت جغرافیایی تقریباً در 40 کیلومتری شهرستان ساری و 8 کیلومتری شهرستان بهشهرشرقی ترین شهرستان استان واقع شده است و فاصله آن تا دریای نیلگون خزر25 کیلومتر میباشد. ازلحاظ مختصات جغرافیایی روستای مورد مطالعه در 53 درجه و 25 دقیقه طول شرقی و 36 درجه و 41 دقیقه عرض شمالی واقع شده است.آب و هوای روستای گرجی محله معتدل بوده و با توجه به نزدیک بودن به دریا وقرار گرفتن در دامنه شمالی البرز در تمام فصول سال از نعمت باران برخوردار است.
نقشه شماره1: موقعیت روستای گرجی محله در استان مازندران سال 1385
وجه تسمیه و علل نامگذاری روستا
نام روستا از مهاجرت ساکنین اولیه مردم که ازگرجستان روسیه آمده اند گرفته شده است و امروز به همین نام خوانده میشود. اما علت سکونت مهاجرین اولیه به این منطقه وجود اراضی مستعد کشاورزی و آب بوده است.
ویژگی غالب مسکن روستایی به لحاظ ساختار و کارکرد در مراحل و مقاطع زمانی
در این بخش کوشش برآن بوده است تا با استفاده از مجموعه مطالعات میدانی و با بهره گیری از اطلاعات تهیه شده در خصوص سازمان فضایی واحدهای مسکونی مورد مطالعه، به معرفی الگوهای رایج در منطقه، روند شکل گیری آنها و تغییرات حاصله در اجزاء و عناصر خانه بپردازیم.
الف) هسته نخستین و قبل از اصلاحات ارضی
هسته نخستین روستا در امتداد پای کوه شکل گرفته است. شکل گیری روستا در این امتداد به دلایل دسترسی آسان اهالی به منابع جنگلی جهت بهره برداری دامی و معیشتی از جنگل و استفاده ازمصالح بومی درساختن خانههای روستایی بوده است. عدهای از اهالی نیز بر این عقیده اند که هسته نخستین روستا بنای سیدی در قسمت جنوب روستا در دامنه کوه بوده است.
در این قسمت قدیمی ترین خانههای روستایی و یا مخروبههایی از این خانهها را میتوان شاهد بود.روند شکل گیری بنا در روستا نشان میدهد که سکونتگاههای اولیه مردم بسیارساده و ابتدایی بوده وهنوز هم نمونههایی از آن در منطقه دیده میشود (عکس شماره1). اما در کنار این مساکن ساده با توجه به توان فرد استفاده کننده سکونتگاهها به اشکال پیچیده تری تغییر یافتهاند. ساده ترین شکل خانههای روستایی در این منطقه قرارگیری یک یا دو اتاق در کنار هم است، اما به مرور به شکل خانههای سه اتاقه با طبقات مختلف و چند گانه نیز شکل گرفته است. این مساکن دارای کاربری کشاورزی، دامداری و صنایع دستی و سایرفعالیتهاست.
عکس شماره1: ساده ترین شکل خانهها در روستا با قدمت بیش از 100 سال
- ساختار فضایی خانههای روستا در این برهه
1-حیاط
حیاط جزء ناگسستنی ازمعماری ایران به شمار میرود و بسته به شرایط فرهنگی و اقلیمی و سنتی و مذهبی،در انواع گوناگون معماری کاربرد دارد. چرا که حیاط به عنوان فضای ضروری در معماری پدید آمده، به درستی روشن نیست. حیاط جزء لاینفک از خانه در روستای منطقه است و بخش اعظمی از مساحت هر خانه به حیاط و فضای باز اختصاص دارد(صارمی،1376، 93). بناهای موجود دراطراف حیاط توسط یک یا چند پله یا به وسیله سکو یا ایوان از سطح حیاط جدا شده اند. به طور کلی میتوان چنین گفت که عموماً ارتباط فضای داخل ساحتمان و حیاط به طور مستقیم و یا به وسیله یک سکو یا ایوان(رابط بین در فضا) برقرار گردیده است. ازعمده فعالیتهای که در حیاط صورت میپذیرد میتوان به پهن کردن رخت،پختن نان،شستن ظرف،استراحت کردن،خشک کردن محصولات،نگهداری ماشین آلات کشاورزی اشاره نمود. و از جمله عناصر موجود در حیاط میتوان به منبع آب،حوض آب،شیر آب،چاه آب،باغچه،تنور،تانکر ذخیره سوخت و مرغدانی اشاره کرد. کف حیاط در برخی خانهها به شکل طرحهای زیبا به وسیله سنگ مفروش میشده است.
2- حوض آب
3-تنور
4-فضای سبزوپوشش گیاهی
5-آغل
6-طویله
7-اتاق
این واژه به فضاهای اصلی بخش زیستی مسکن اطلاق میشود. اتاق هسته اولیه بخش زیستی مسکن روستایی است. در این منطقه نظام استقرار اتاقها به دو شکل متفاوت است:
ساختمانهایی که کشیدگی شرقی-غربی دارند و اتاقها در امتداد هم چیده شدهاند به طوری که هر اتاق به وسیله در باریکی از جنس چوب به اتاق کناری خود مرتبط میباشد .طرح کلی خانه بسیار ساده است و از دو یا سه اتاق مستطیلی تشکیل شده است و کاربریها از هم تفکیک نشده است.گاهی با توجه به تعداد خانوارو درآمد اقتصادی مکفی تعداد اتاقها بیشتر شده و تفکیک یا کاربری مشخصی را به خود میگیرد به طوری که اتاق پذیرایی، اتاق نشیمن، اتاق اثاثیه منزل و اتاقی که فرزندان متأهل خانواده در آن به سر میبرند.
ساختمانهای که به صورت دو طبقه احداث شده اند به طوری که اتاقهای پایین ساختمان را پایین خانه و اتاقهای بالا را بالاخانه مینامند که کاربریهای بالا خانه عبارتند از:محل سکونت افراد متأهل خانواده،محل پذیرایی مهمانان،محل استراحت درطی فصولی از سال (خصوصاً تابستان ) برای استفاده ازنسیم و ملایم خنک و لذت بردن از چشمانداز طبیعی اطراف.
8-بام خانه
9-پشت خانه
10-سکو
11- مصالح ساختمانی
چگونگی تجهیز و ساخت منازل مسکونی ارتباط تنگاتنگی با عوامل طبیعی و اقلیم منطقه دارد. در این برهه دو دسته مساکن قابل تشخیص است:
1- مساکن چوبی: به علت دسترسی آسان به جنگل در اغلب مساکن چوب کاربرد فراوانی داشته است (طرحهادی روستا،1375،41).
2- مساکن سنگی: در این نوع مساکن به جهت وجود معادن سنگ در حاشیه روستا مساکن بوسیله سنگ و ملات بنا شده و فقط چوب درسقف ساختمان و ایجاد شیروانی بکار گرفته شده است. لذا در ساخت این نوع مسکن همانند سایر مساکن ابتدا نقشه ساختمان پیاده شده و پی کنی صورت میگیرد و سپس کل ساختمان بصورت روی هم قرار دادن سنگها به کمک ملات احداث میگردد(همان منبع).
در نتیجه مشخصات عمومی مساکن ایجاد شده در این مرحله به شرح زیر است:
- به جهت غلبه اقتصاد کشاورزی و دامداری واحدهای مسکونی دارای فضاهای متفاوت و متعدد برای تأمین نیازهای معیشتی و اقتصادی ازقبیل : آغل ، مطبخ ،انبار ، تنورخانه و... است.
- غلبه ابنیه با کیفیت مرمتی و مصالح سنتی
- محل اسکان خان یا کد خدایان قدرتمند در قیاس با واحدهای مسکونی روستاییان ، ازعظمت و صلابتی برخوردار بوده که به وضوح تسلط برعامه روستاییان را القا مینموده است (عکس شماره7).
- دارای بافت متراکم و متمرکز بوده است(غفاری،1387، 41).
ب) ازاصلاحات ارضی تا انقلاب اسلامی
تغییرات مهم معماری در سکونتگاههای روستایی از50 سال به این طرف شروع میشود. اگرچه درسالهای قبل و حتی قدیم تر از آن خانههای باشکوهی بدون کوچکترین شباهت به مسکن روستاییان در قرأ و قصبات ساخته شده است. این نوع بناها به خوانین و بزرگ مالکین تعلق داشت و هیچگونه نشانهای از زندگی و کاربری روستا را در خود ندارند.تغییروتحول از1355 در ابعاد سیاسی،اقتصادی،اجتماعی و شبکه راههای ارتباطی میتواند مطمئن ترین تاریخ و مبدأ برای بررسی تحول معماری مسکن در روستاها ثبت و ارائه گردد.( قره نژاد،1381،119).
ساختارفضایی خانههای روستا دراین برهه
در اولین سالهای دهه 40 خورشیدی تغییری در ساختار اجتماعی و اقتصادی ایران پدید آمد و نظام دیرپای زمینداری دگرگون شد. روستای پس از اصلاحات ارضی تحت تأثیر این پیامدها ، به شهر وابسته گشت، الگوی گسترش ومعماری شهری را پذیرفت . و خزش تدریجی از موقیعت پیشین به سمت جاده- به مثابه شریان دسترسی و بهره مندی از خدمات شهر را آغاز کرد. حصارهای درهم تنیده پیشین درهم شکسته شد، فضاهای سکونتی شبه شهری وسعت یافت و استفاده از مصالح و شیوههای غیر بومی ساخت و سازچهره روستا را تغییر داد(حجت،1385،26).
تفاوت ساختار فضایی خانههای روستا با دوره قبل در این بوده است که خانهها در دوره قبل اکثراً ردیفی و در امتداد هم بوده است ولی در این دوره خانهها به صورت مکعبی شکل گرفته و تجمع خدمات در داخل ساختمان میباشد. چرا که در ساختمانهای قدیمی، آشپزخانه، سرویس بهداشتی در حیاط منزل و محل نگهداری دام و انبار محصولات و علوفه نیز در حیاط بنا شده اند اما در ساختمانهای این دوره آشپزخانه، حمام و سرویس به داخل ساختمان انتقال یافته است و محل نگهداری دام و انواع محصولات نیز به گوشهای از حیاط پشت ساختمان که کمتر در معرض دید بوده بنا میشده است. و عموماً ساختمانها در جهت شمالی-جنوبی، جهت نورگیری بهتر و آفتابگیر بودن احداث میشدند.
مشخصات عمومی این مرحله به شرح زیر است:
- رشد و توسعه روستا در این دوره دارای جهت شرقی-غربی بوده است.
- آغاز گسیختگی و پراگندگی بافت و تعدی به عرصههای زراعی و قابل کشت(عکس شماره8).
در ابتدا مردم روستا منازل خود را در دامنه جنوبی روستا که به جنگل ختم میشد احداث نمودند ولی به مرور زمان در این دوره جهت استفاده بهتراز شبکه ارتباطی و دسترسی سریع به مراکز شهری منازل خود را در حاشیه جاده ارتباطی مازندران-گلستان که شامل عرصههای زراعی بوده است شروع به احداث نموده اند.
- تمایل بافت کالبدی روستا از حالت متمرکز به حالت خطی – خیابانی
با شروع احداث مساکن در حاشیه جاده ارتباطی وتغییر کاربری عرصههای کشاورزی به عرصههای زیستی و ادامه این روند، بافت کالبدی روستا از حالت متمرکز به حالت خطی متمایل گشت.
- ورود بهره گیری تدریجی از برخی مصالح ساختمانی وارداتی از شهرها همچون آجرو ...
در این مرحله استفاده از مصالح وارداتی از شهرها همچون آجر، سیمان، آهن و... جایگزین مصالح سنتی همچون خشت، گل،سنگ وچوب میشود.و خانههای روستایی به آرامی از سبک روستایی به خانههای سبک شهری مبدل میشوند و این تغییرات مختص طبقاتی مردمانی از روستا است که دارای درآمد مکفی هستند.
ج) از انقلاب تا کنون
توسعه و تحول اساسی این روستا بعد از انقلاب اسلامی رخ داد. تا پیش از انقلاب اسلامی این روستا فاقد آب بهداشتی، برق، درمانگاه، تلفن، گاز، فروشگاه تعاونی مصرف، دبیرستان، جاده آسفالت و شرکت خدمات کشاورزی بود. اما در طی سالهای بعد از انقلاب علاوه بر تمام امکانات مذکور، خانهها انباشته از لوازم خانگی برقی و الکترونیکی(تلویزیون، ضبط، رادیو)، اجاق گاز، حمام خصوصی، سرویسهای ظروف خارجی و دیگر خدمات شده است. حتی مسجد و حسینیه این روستا هم در سالهای اخیر نوسازی و مدرن شدهاند.
در چنین شرایطی، خانهها نیز بتدریج با مصالح و مواد ساختمانی مدرن (آجر، آهن، سنگ، لوازم و تزیینات مدرن) ساخته می شوند. علاوه بر این، با تغییر سبک زندگی و محیط خانه، روابط درون خانهها و خانوادهها نیز «دست ناخورده» نمانده است. روابط و ارزشهای بورژوایی بتدریج بر روستا غلبه یافته و شهری شدن به مثابه نوعی ارزش بر روستا حاکم شده است. ساختار خانههای روستایی تا دوره پیشامدرن مبتنی بر کاربود و توجه به هر یک از قسمتهای خانه بر اساس نقشی بود که در فرایند کاربازی میکرد . هر کدام از بخشها حتی مصالح و اجزا ساختمانی به کار رفته جایگاه خاصی در خانه داشت که در بستر فرهنگی روستا و بخصوص رابطه آن با کار معنی مییافت .همزمان با ورود خدمات رفاهی به روستا نسل جدیدی در روستا پدید آمد که ارتباطات و اطلاعات گسترده تری نسبت به نسل پیش از خود داشت و ارزشها، باورها و نیازهایش متفاوت بود این نسل حاضر نشد در مسیر پدران خود بماند و مجذوب فرهنگ شهری شد، فرهنگی که مصرف کردن ویژگی اصلی آن است. از این رو تولید در روستا رفته رفته جای خود را به مصرف داد و فرهنگ کار و تولید ارزش سابق خود را از دست داد و روستا و روستایی که پیش از این تولیدکننده بود، تبدیل شد به مصرفکننده کالاهای لوکس جامعه صنعتی .
دربها و پنجرههای چوبی جای خود را به دربها و پنجرههای فلزی دادند. محل توالت خانه نیز از دورترین جا نسبت به ساختمان مسکونی، به نزدیک ترین محل، تغییر مکان داده شد. رفت و آمد آسان روستاییان به شهرها و روستاهای اطراف در اثر گسترش وسایل حمل و نقل، امکان خرید مایحتاج ازجمله نان را فراهم کرد و دیگر نیازی به وجود تنورستان در خانه نبود. تنورستان و مطبخ تخریب گردید و با توجه به آمدن آب لوله کشی به داخل خانه، در محل آن حمام ساخته شد. از طرف دیگر با ورود کپسول گاز و بعدها لوله کشی گاز به روستا و امکان پخت و پز آسان در داخل خانه مطبخ به محل راهروی میان اتاقها راه یافت و به آشپزخانه تغییر نام داد. راهرو (آشپزخانه) نیز دارای درب فلزی شد. حوض آب داخل حیاط پر شد و جای آن را شیر آب گرفت. طویلهها خالی از دام شد، چرا که هم فرآوردههای دامی در دسترس بود و هم در فرهنگ جدید هم جواری محل زندگی انسان و حیوان قابل قبول نبود. درختان انبوه تبریزی بریده شد و جای خود را به پارگینگ خودروها داد. شکلهای زیر مراحل گذار خانههای روستا را از قبل از انقلاب و بعد از آن را نمایش میدهد ( فاضلی،1386، 25).
به طور خلاصه مشخصات مساکن این دوره عبارتند از :
1- رشد سریع جمعیت به دلیل عدم کنترل موالید.
2- رشد و توسعه روستا به سمت شمال که عرصههای زراعی روستا در آن واقع شده است.
3- افزایش تعدی به عرصههای کشاورزی- جنگلی به دلیل عدم نظارت.
4- الگو برداری از خانههای شهری به دلیل نفوذ و گسترش فرهنگ شهری.
5- کوچک تر شدن درصد قابل توجهی از مساحت واحدهای مسکونی به دلیل تغییر تدریجی در ساختار اقتصادی و اشتغال.
عوامل مؤثر بر تغییرات کارکردی مساکن روستایی در روستای گرجی محله
در سالهای اخیر مساکن روستایی و ریخت کلی روستاها در بیشترمناطق کشور به سرعت در حال تغییر هستند . در این روستا سرعت تغییر به حدی است که در کمتر از یک دهه ، سیمای روستا کاملاً متفاوت به نظر میرسد. در ذیل به عوامل مؤثر بر تغییرات کارکرد خانههای روستای گرجی محله اشاره میشود.
الف) عوامل اجتماعی
1- نزول ارزشهای گذشته:
پذیرش ارزشهای بیگانه، مانند ظواهرفرهنگ غرب، مصرف گرائی و فروپاشی ارزشهای گذشته سبب شده تا بخش چشمگیری ازجامعه سوداگر و پول پرست شوند و در نتیجه آثار آن درحرکات نسنحیده، تزئینات مبتذل منزل، معماری بی قواره و آشفتگی رفتارها بروز میکند(سرتیپی پور،1388، 63). در فرهنگ ایرانی، خانه محلی برای تجلی بخشیدن به ارزشهای دینی و حفظ خانواده است و حریم خانه دارای فضای اندرونی و بیرونی است تا از چشم بیگانه محفوظ بماند. و خانوادهها بی توجه به باورهای شرعی، آشپزخانه باز را میپذیرند و دیگر اندرونی و بیرونی در خانهها نیست و کمتر میتوان با جهت گیری مذهبی افراد را ازروی خانههای آنان شناخت(فاضلی،1386،34-39). چنانچه در محدوده مورد مطالعه جهت گیری خانههای قدیمی به سمت جنوب(رو به قبله) بوده و رفته رفته در خانههای جدید، این مورد کمتر مد نظر قرار میگیرد(جدول شماره2). در صورتی که وضعیت امروزخانههای ایرانی فرزندان و والدین اتاق مخصوص دارند،متأثر از تحولات مدرن است و ریشه سنتی ندارد. وهمچنین استمرار چندین نسل در یک خانواده و حفظ میراث خانوادگی از دیگر ارزشهایی بوده که در حال حاضر بسیار کمرنگ شده است
2-مصرف گرایی
ترویج فرهنگ مصرف در جامعه به تغییر ارزشها، هنجارهای انحرافی، تضعیف اعتقادات فرهنگی، پیچیدگی روابط اجتماعی و انحرافات و آشفتگی اجتماعی خواهد انجامید که این عوامل در کالبد مطلوب تأثیر داشته و درآشفتگی یا عدم تعادل آنها نیز نقش دارند(همان منبع). با استخراج از پرسشنامهوجامعه آماری با تعداد 265 نفر، درحال حاضرکارکرد استراحتگاهی در محدوده مورد مطالعه رو به افزایش بوده که یکی از دلایل آن را میتوان تأثیرپذیری از زندگی شهری وگرایش به رفاه و آسایش در محدوده مورد مطالعه دانست.این رقم نشان دهنده این است که جامعه روستایی در سالهای اخیربا دور شدن ازخوداتکائی به سمت مصرف گرایی پیش میرود.
3- تجزیه خانوارهای گسترده
میل به داشتن خانه شخصی مستقل و جدایی گزینی از خانواده و خانه پدری یکی دیگر از عاملهای تأثیرگذار در تغییرات کارکردی خانههای روستایی است)، اکثریت خانوارهای این روستا به صورت هستهای زندگی میکنند وهیچ تمایلی به زندگی با والدین و دیگر اعضای خانواده ندارند و معتقدند که اینگونه زندگی باعث استقلال و پیشرفت آنها و عدم دخالت بی مورد دیگران در نحوه زندگی آنها میباشد. و در نهایت گسترش خانوادههای هستهای وتجزیه خانوادههای گسترده تحت تأثیر عوامل مختلف اجتماعی و اقتصادی منجر به تغییرات کارکردی خانههای روستا شده است. و به خانههایی با کارکرد بی هویت و بی اصالت دامن زده است.
4- افزایش جمعیت روستا وثابت ماندن مقدار زمین:
با توجه به جدول شماره-1 مشاهده میشود که جمعیت روستا در بین سالهای 1355-1345 دارای رشد متعادل بوده اما در دهه بعدی 1365-1355 به دلیل سیاست دولت و تشویق مردم شاهد رشد سریع جمعیت میباشیم که نرخ رشد از 1.7 درصد به 4 درصد رسیده است. اما در بین دهه 1375-1365 به جهت تغییر سیاست دولت مبتنی برکنترل زادوولد و مهاجرت از رشد 4 درصدی به 1.5 درصد کاهش یافته است. به هر حال رشد سریع جمعیت روستا بعد از انقلاب به واسطه گسترش مراودات اقتصادی، فرهنگی با مراکز شهری به تدریج در مسیر دگرگونی گسترده در حوزه اقتصاد، جامعه و مسائل فرهنگی گام بر میدارد. تغییر الگویهای معیشتی و فعالیت اهالی از کشاورزی به سوی مشاغل خدماتی و صنعتی قابل تأمل است. و نیز گسترش ارتباطات و رواج روزافزون آموزشها در سطوح گوناگون، تحول در الگوی مصرف وگرایش نسل جوان به ساخت مساکن به سبک شهری موجب تغییرات درالگوی خانههای روستا و توسعه روزافزون ساخت واحدهای مسکونی- تجاری شده است.
جدول شماره-1 تحولات جمعیتی روستای گرجی محله بین سالهای 1385- 1345
|
ردیف |
سال |
جمعیت |
خانوار |
بعد خانوار |
نرخ رشد به درصد |
|
1 |
1345 |
2804 |
502 |
5.5 |
_ |
|
2 |
1355 |
33330 |
594 |
5.6 |
1.7 |
|
3 |
1365 |
4942 |
978 |
5 |
4 |
|
4 |
1375 |
5778 |
1187 |
4.8 |
1.5 |
|
5 |
1385 |
7043 |
1531 |
4.6 |
2 |
با افزایش جمعیت روستا، سرانه واحدهای مسکونی-تجاری نیز افزایش مییابد که این امر علاوه بر تعدد واحدها به دلیل افزایش جمعیت، ناشی از تنوع آنها نیز میباشد. در روستاهای کوچک و کم جمعیت، آن دسته از واحدهای تجاری ایجاد میگردند که نیاز روزمره اهالی را برطرف نمایند اما در روستاهای پرجمعیت تر به تناسب افزایش جمعیت، واحدهایی که نیازهفتگی، ماهانه و بعضاً سالانه را برطرف مینمایند نیز احداث میگردند(احمدیان،1388، 236).
1- قوانین مربوط به ارث
زمینی که بر اثر ارث قطعه قطعه میشود بازدهی فعالیت کشاورزی را نخواهد داشت . و این امر منجر به ساخت واحد مسکونی با کارکرد جدید خواهد شد.
2-تغییر در ساختار شغلی و اقتصادی
3- بالا رفتن سطح درآمد و اقزایش آگاهیهای نسل جدید
4- گرایش به زندگی مدرن و پیشرفت تکنولوژی
5- طرحهای عمرانی
ب) عوامل اقتصادی
1- رشد کاذب قیمت زمین
افزایش قیمت زمین در کشور، روستاها را بی نصیب نگذاشته و قیمت زمین در بسیاری از روستاهای بزرگ، رشد چشمگیری داشته است.
رشد کاذب قیمت زمین در این روستا یکی اینکه، به دلیل جذبه و خوش آب و هوا بودن مورد توجه ثروتمندان شهری قرار میگیرد و روستایی به دلیل پیشنهاد دادن قیمت بالااز سوی افراد غیر روستایی، زمینهای خود را در معرض فروش قرار میدهند و برای وارثین خود قطعهای کوچک در نظر میگیرند، که کشاورزی در آن مقرون به صرفه نمی باشد به همین دلیل وراث نیز اقدام به فروش زمین میکنند. دوم اینکه با افزایش رشد جمعیت مقدار زمین ثابت مانده است و فشار جمعیت باعث این تورم در روستا شده است به طوریکه در حال حاضرهیچ خانهای برای اجاره دادن به جوانانی که فاقد مسکن میباشند وجود ندارد.
2- ارائه تسهیلات بانکها
از زمانی که تسهیلات مسکن از طریق بانکها در اختیار روستاییان قرار گرفت موجب تشدید ساخت وساز در روستا شده است . تسهیلات بانکی که برای نوسازی خانههای روستایی اختصاص داده می شود بدون نظارت بر حفظ هویت روستاها بوده که بهتر است در این زمینه توسط دهداری یا بخشداری و یا بنیاد مسکن نظارت صورت گیرد تا با بافت روستاها هماهنگ باشد
ج) عوامل محیطی
1- نزدیکی به دو مرکز جمعیتی برتر(شهررستمکلاه و شهر بهشهر)
هدف از مراجعه روستاییان به حوزه نفوذ شهر را میتوان میتوان موارد ذیل دانست.
- استفاده از خدمات شهری و اداری مستقر در شهر( مدارس با سطح آموزشی بالاتر، مراکز بهداشتی درمانی و...)
- خرید مایحتاج زندگی، که مراجعه میتواند به صورت مکرر باشد.
- اشتغال در مراکز کار شهری
- عوامل اجتماعی، فرهنگی، تفزیحی، مذهبی و...
- فروش محصولات کشاورزی، دامی
تجزیه و تحلیل
- آمار استنباطی
فرضیه شماره1- به نظر میرسد نوع شغل افراد در تحول کارکردی مساکن آنان متفاوت است.
جدول(شماره2): نتایج آزمون تحلیل واریانس یکطرفه بین نوع شغل و متوسط نمره تحول کارکردی مساکن روستایی
|
واریانس |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی((df |
میانگینمجذورات |
کمیت (F) |
سطح معنی داری sig)) |
|
بین گروهی |
130.052 |
2 |
65.026 |
13.586 |
.000 |
|
درون گروهی |
1253.985 |
262 |
4.786 |
------- |
----------- |
|
جمع کل |
1384.038 |
264 |
------ |
----- |
------------ |
آزمون تحلیل واریانس(جدول شماره 2) در واقع بیانگر تفاوت میانگین نمره تحول کارکردی مساکن روستایی بر حسب نوع شغل است. با توجّه به (مقدارF =586/13 و سطح معنی داری=000/0) میتوان نتیجه گرفت واریانس درون گروهی و بین گروهی میانگین نمره تحول کارکردی مساکن روستایی بر حسب نوع شغل متفاوت است.
جدول (شماره3): نتایج پسآزمون توکی بین نوع شغل و متوسط نمره تحول کارکردی مساکن روستایی
|
شغل(I) |
شغل(J) |
تفاوت میانگین(I-J)) |
انحراف معیار |
Sig |
|
کشاورزی و باغداری |
صنعتی |
-1.3119(*) |
.39588 |
.003 |
|
خدماتی |
-1.6242(*) |
.31482 |
.000 |
|
|
صنعتی |
کشاورزی و باغداری |
1.3119(*) |
.39588 |
.003 |
|
خدماتی |
-.3124 |
.35563 |
.654 |
|
|
خدماتی |
کشاورزی و باغداری |
1.6242(*) |
.31482 |
.000 |
|
صنعتی |
.3124 |
.35563 |
.654 |
* The mean difference is significant at the .05 level.
همچنین برای روشنتر شدن تفاوت نمره تحول کارکردی مساکن روستایی بر حسب نوع شغل از نتایج پس آزمون توکی (جدول شماره3) و مقایسه دو به دو آنها مشخص گردیدکه؛ میانگین نمره گروه شغلی باغداری و کشاورزی با گروه شغلی صنعتی با تفاوت میانگین (3119/1) و نیز با گروه شغلی خدماتی با تفاوت میانگین (6242/1)؛ گروه شغلی صنعتی با گروه شغلی خدماتی با تفاوت میانگین(3124/0) با یکدیگر به طور معناداری متفاوت هستند و فرضیه مورد نظر مورد تأیید واقع میگردد.
همچنین میتوان این فرضیه را به شکل دیگری مطرح کرد، چنانکه با امتیاز دادن به نوع شغل به صورت رتبهبندی درجه اهمیت (گروه شغلی باغداری و کشاورزی=1، صنعتی=2 و خدماتی=3) آن را در آزمون همبستگی پیرسون به بوته آزمون نهادیم.
جدول(شماره4): نتایج آزمون همبستگی پیرسون بین متغیرشغل و تحول کارکردی مساکن روستایی
|
|
|
شغل |
تحول کارکردی مساکن روستایی |
|
نوع شغل |
ضریب همبستگی پیرسون (pearson correlation) |
1 |
.294(**) |
|
سطح معنی داری sig.(2-tailed) |
. |
.000 |
|
|
تعداد(N) |
265 |
265 |
|
|
تحول کارکردی مساکن روستایی |
ضریب همبستگی پیرسون (pearson correlation) |
.294(**) |
1 |
|
سطح معنی داری sig.(2-tailed) |
.000 |
. |
|
|
تعداد(N) |
265 |
265 |
** Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).
همانگونه در جدول شماره 4 نتایج این آزمون مشاهده میشود (مقدارr = 294/0 و سطح معنی داری=000/0)، میتوان اظهار داشت که بین نوع شغل و تحول کارکردی مساکن روستایی رابطه معنادار و مستقیم وجود دارد. یعنی هر چه افراد به لحاظ مرتبه شغلی در سطح بالاتری باشد، تحول بیشتری را در کارکرد مسکن روستایی خویش به وجود آورده و بالعکس. بدین ترتیب فرضیه موردنظر مورد تأیید قرار میگیرد.
فرضیه شماره2- به نظر می رسد بین کسب و افزایش آگاهی از فناوری و تحول کارکردی مساکن روستایی رابطه وجود دارد.
جدول(شماره5): نتایج آزمون همبستگی پیرسون بین متغیرکسب و افزایش آگاهی از فناوری و تحول کارکردی مساکن روستایی
|
|
|
کسب و افزایش آگاهی از فناوری |
تحول کارکردی مساکن روستایی |
|
کسب و افزایش آگاهی از فناوری |
ضریب همبستگی پیرسون (pearson correlation) |
1 |
.603(**) |
|
سطح معنی داری sig.(2-tailed) |
. |
.000 |
|
|
تعداد(N) |
265 |
265 |
|
|
تحول کارکردی مساکن روستایی |
ضریب همبستگی پیرسون (pearson correlation) |
.603(**) |
1 |
|
سطح معنی داری sig.(2-tailed) |
.000 |
. |
|
|
تعداد(N) |
265 |
265 |
** Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).
برای آزمون وجود رابطه بین متغیر کسب و افزایش آگاهی از فناوری و تحول کارکردی مساکن روستایی از آزمون همبستگی پیرسون استفاده گردید(جدول شماره5)، با توجّه به نتایج این آزمون (مقدارr = 603/0 و سطح معنی داری=00/0)، میتوان اظهار داشت که بین کسب و افزایش آگاهی از فناوری و تحول کارکردی مساکن روستایی رابطه معنادار و مستقیم وجود دارد. به عبارتی هر چه فرد سطح آگاهی خویش را از فناوری بالاتر ببرد نتیجه آن باعث ایجاد تحول بیشتر در تحول کارکردی مسکن خویش دارد و بالعکس و فرضیه موردنظر مورد تأیید قرار میگیرد.
فرضیه شماره3- به نظر میرسد دور و یا نزدیک بودن به شهر در کسب و افزایش آگاهی از فناوری در روستاییان متفاوت است.
جدول(شماره6): نتایج آزمون تحلیل واریانس یکطرفه بین دور یا نزدیک بودن به شهر و متوسط نمره تحول کارکردی مساکن روستایی
|
واریانس |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی((df |
میانگینمجذورات |
کمیت (F) |
سطح معنی داری sig)) |
|
بین گروهی |
7.238 |
2 |
3.619 |
.756 |
.471 |
|
درون گروهی |
1254.739 |
262 |
4.789 |
-------- |
---------------- |
|
جمع کل |
1261.977 |
264 |
---------- |
-------- |
---------------- |
آزمون تحلیل واریانس (جدول شماره 6) در واقع بیانگر تفاوت میانگین نمره تحول کارکردی مساکن روستایی بر حسب دور یا نزدیک بودن به شهر است. با توجّه به (مقدارF =756/0 و سطح معنی داری=471/0) میتوان نتیجه گرفت واریانس درون گروهی و بین گروهی میانگین نمره تحول کارکردی مساکن روستایی بر حسب دور یا نزدیک بودن به شهر متفاوت نیست.
جدول (شماره7): نتایج پسآزمون توکی بین دور یا نزدیک بودن به شهر و متوسط نمره تحول کارکردی مساکن روستایی
|
(I) تهیه نمودن نیازها و احتیاجات |
(J) تهیه نمودن نیازها و احتیاجات |
تفاوت میانگین(I-J)) |
انحراف معیار |
Sig |
|
روستا |
شهر و روستا |
-.2197 |
.38799 |
.838 |
|
شهر |
-.4878 |
.41858 |
.475 |
|
|
شهر و روستا |
روستا |
.2197 |
.38799 |
.838 |
|
شهر |
-.2681 |
.30353 |
.651 |
|
|
شهر |
روستا |
.4878 |
.41858 |
.475 |
|
شهر و روستا |
.2681 |
.30353 |
.651 |
همچنین برای روشنتر شدن تفاوت نمره تحول کارکردی مساکن روستایی بر حسب دور یا نزدیک بودن به شهر از نتایج پس آزمون توکی (جدول شماره7) و مقایسه دو به دو آنها نیز مشاهده میشود که هیچ کدام از گروههای زوجی با یکدیگر تفاوت معناداری نداشته و فرضیه مورد نظر که مبتنی بر اینکه دور و یا نزدیک بودن به شهر در کسب و افزایش آگاهی از فناوری در روستاییان تأثیرگذار بوده، رد میشود.
جمع بندی و نتیجه گیری
آنچه به عنوان نتیجه گیری کلی ازمطالعات میتوان ذکر کرد، این که ، تغییر دیدگاههای اقتصادی از بخش کشاورزی به صنعت وخدمات و به عبارتی، تحولات اقتصادی و اجتماعی منبعث ازتغییر مناسبات شهر و روستا، به صورت مجموعهای مرتبط با یکدیگر در تغییرات کاربری مؤثر بوده اند.چرا که اقتصاد مولد روستایی، به دلیل بی توجهی به ظرفیتهای اقتصادی آنها، در حال تبدیل شدن هر چه بیشتر به مشاغل خدماتی و واسطه گری است. در نتیجه تبدیل اراضی کشاورزی به اراضی مسکونی و هدایت سرمایهها از اقتصاد مولد به غیرمولد و مصرفی از معضلات مهمی است که که توسعه روستا را به خطر انداخته است. نگرش مردم به جهان پیرامون خویش، نیز تأثیرقطعی در شکل گیری سیمای روستا دارد.
فضاها وقتی رنگ زمان به خود میگیرند که به مکانهای مختلف تبدیل میشوند، آنها گذشته و آیندهای دارند که مردم را به یکدیگر پیوند میدهند. چنین ارتباط زندهای مردم و مکانها را به یکدیگر پیوند میدهد. اگر این حقیقت داشته باشد که ویژگی مکانها رو به زوال است. در این صورت، علی رغم اینکه فناوری نوین رفاه و تمکن مادی به بار میآورد، لیکن جنبههای مؤثر مکانها را نیز به مخاطره میاندازد. تشویق به برنامه ریزی با توجه به درک و فهم علمی مکانها میتواند موجب بهبود استانداردهای زندگی شود(کرنگ،1383،259).
پیشنهادها
1- برای رسیدن به بهترین شیوه و حفظ هویت فرهنگی و معماری این مناطق بایستی مطالعات پایه و طراحی کاربردی انجام شود تا ضمن آبادانی توسعه روستاها و تداوم تاریخ معماری و فرهنگ متنوع بومی این سرزمین که به گونههای مختلف در نقاط کشور به صورت گسترده شکل گرفته، حفاظت شود.
2- مقاوم سازی وبازسازی باید دقت شود در جهت حفظ ارکان اصلی روستا صورت پذیرد.
3- طرحهایهادی مورد ارزیابی قرار گیرند و مداخله طرحهادی باید در جهت فرهنگ و حفظ بعضی هویتها باشد .
4- لذا تغییر و تحول در مساکن روستایی بایستی با توجه به فرهنگ و نیازهای مردم بومی صورت گیرد و ابعاد همه جانبه آن بررسی شود .
5- انجام مطالعات علمی برای پیشگیری از انهدام اراضی مرغوب روستا و برقراری تعادل فضایی باید به عنوان عمده ترین استراتژی مورد توجه قرار گیرد.
)
