Document Type : Original Article
Authors
1 Tabriz University
2 University of Isfahan
Abstract
Keywords
1- مقدمه
1-1- طرح مسأله
توسعه فرایندی تدریجی در پیشرفت موقعیت بشر، شامل: انجام فعالیت برای رسیدن به رشد مادی و تکامل اجتماعی در طول زمان است (Riddell، 2004، 12). اغلب کشورهای در حال توسعه از روند توسعه فضایی سکونتگاه‌ها و نحوه توزیع منطقه‌ای جمعیت و فعالیتهای اقتصادی خود ناراضی هستند، چنین نابرابری مابین مناطق و عدم توزبع متعادل منابع و سرمایه‌ها باعث به چالش کشیده شدن توسعه پایدار می‌شود (Ela and Schwartz، 2006، 135). از آنجایی که توسعه در زمان‌ها و مکان‌های مختلف در بین کشور‌ها به صورت یکسان صورت نگرفته است، در هر مقیاسی نابرابریهای منطقه‌ای در این کشور‌ها زیاد است و در زمینه شاخصهای مختلف مناطق ویژه‌ای موقعیت ممتازتری نسبت به سایر مناطق دارند (مولایی، 1387، 72). لذا مطالعه نابرابریهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در میان گروه‌ها، قشر‌ها، اقوام و نیز مناطق جغرافیایی یا تقسیمات در یک کشور، یکی از کارهای ضروری و پایه‌ای برای برنامه ریزی و اصلاحات در جهت تامین رشد اقتصادی و عدالت اجتماعی است.
پی‌تر دراکر معتقد است که برنامه ریزی فرآیندی است مستمر از تصمیمات سیستماتیک با بهره‌گیری از اطلاعات در مورد آینده، تلاش‌های لازم برای انجام آن تصمیمات و مقایسه نتایج بدست آمده با انتظارات، از طریق فرآیند بازخورد (ایران نژاد پاریزی و ساسان گهر، 1371، 122). از دیدگاه دیگر، برنامه‌ریزی یعنی تعیین هدف‌های درست و سپس انتخاب مسیر، راه، وسیله یا روش درست و مناسب برای تأمین این هدف‌ها (استنر، جیمز و ادوارد فریمن، 1375، 396). کشورهای درحال توسعه به منظور تقویت زیربناهای اقتصادی خود و رهایی از وابستگی و رفع عدم تعادل‌های موجودشان، بیش از هر زمان دیگر نیازمند برنامه ریزی و شناسایی منابع کشورشان هستند. به طور یقین در برنامه ریزی برای رشد و توسعه آینده کشور شناخت موقعیت و جایگاه مناطق از مهمترین عوامل در جهت نیل به پیشرفت است. هدف اصلی توسعه پایدار این است که برای هرکس در هر زمان و در همه جا فرصت‌هایی را برای افراد جامعه فراهم نماید. توسعه پایدار کیفیت زندگی، یکپارچگی جامعه، مشارکت و محیط سالم را برای همه فراهم می‌کند (2000، 305 Diamantini and Zanon، ). کشور ما نیز به دلیل داشتن شرایط ناهمگون و امکانات طبیعی متنوع، نیازمند برنامه ریزی منطقه‌ای در سطح استان‌ها است، که البته برای کسب موفقیت در امر برنامه ریزی توجه به معیارهای توسعه براساس توانمندی‌های موجود در هر استان از مهمترین مسایلی است که باید در همه حال به آن توجه کرد (اکبری و مرادی، 1387، 34).
با عنایت به این مهم به ارزیابی شهرستانهای استان کرمانشاه با تاکید بر شاخصهای توسعه یافتگی پرداخته می‌شود، ارزیابی برای این است که یک سازمان، خواه تشکیلات دولتی یا شرکت‌های خصوصی، از اطلاعات به دست آمده در فرایند تصمیم سازی و از جمله، اصلاح خطا‌ها استفاده کند (ملکی، ۱۳8۹، 16).
1-2- هدف پژوهش:
برنامه ریزی منطقه‌ای نتیجه منطقه‌ای کردن برنامه ملی نیست، بلکه با شناخت نیازها، توان‌ها و تنگناهای ویژه هر منطقه، خود را مانند موازئیکی بر نقش ملی می‌افزاید و رابطه دو طرفه برقرار می‌سازد. برنامه ریزی منطقه‌ای مطلقا به مزیت‌های نسبی از دید اقتصاد ملی و شرکت در تقسیم کار جهانی نمی‌پردازد، بلکه به مزیت‌های موردنظر ساکنین منطقه ای و در خدمت اقتصاد منطقه اولویت می‌دهد (صرافی، 1379، 94). در برنامه ریزی، انتخاب هدف همیشه اولین عامل است و هدف ما، در برنامه ریزی منطقه‌ای یا ناحیه‌ای ممکن است یکسان کردن درجه توسعه یافتگی مناطق و نواحی باشد (زیاری، 1386، 142). اهداف کلی برنامه ریزی منطقه‌ای برقراری عدالت اجتماعی و توزیع متعادل رفاه و ثروت در بین افراد جامعه است، و یکی از مهمترین ویژگی‌های مهم یک اقتصاد پویا و سالم توزیع مناسب و عادلانه امکانات و ثمرات توسعه در میان همه جمعیت یک ناحیه، منطقه یا کشور است. (رضوانی، 1381، 460). هدف این مقاله محاسبه و بررسی شاخصهای توسعه یافتگی شهرستانهای استان کرمانشاه بر اساس آخرین آمار موجود نفوس و مسکن سالنامه‌های آماری استان است. با استفاده از این پژوهش، تعادل یا عدم تعادل شهرستانهای استان از لحاظ توسعه یافتگی مشخص و مناطق دارای اولویت از لحاظ اختصاص امکانات و خدمات شناسایی می‌شوند. برای تعیین سطح توسعه مناطق روشهای متعددی وجود دارد که یکی از مهمترین آنها، مدل TOPSIS است.
1-3- روش انجام پژوهش
توسعه دلالت بر انتقال کامل از یک جامعه سنتی و ماقبل مدرن به اشکالی از سازمان اجتماعی دارای تکنولوژی همبسته دارد (رحیمی، 1378، 25). یکی از مهمترین اهداف برنامه ریزی، آینده نگری و ایجاد توسعة متعادل در مناطق مختلف جغرافیایی است. لازمة این فرایند، مطالعه و شناخت دقیق مناطق و استعدادهای بالقوه و بالفعل، همچنین ارزیابی و شناخت رابطة بین شاخصهای اثر گذار در توسعة منطقه است. در این راستا، برای رسیدن به این مرحله باید از روش‌ها و تکنیک‌های مختلف یاری جست. یکی از مهمترین راهبردهای موجود در این زمینه، تکنیک‌های کمی و ریاضی می‌باشد (محمدی، 1381، 43). از آنجا که تکنیک‌های کمی از روابط منطقی بین پدیده‌ها حاصل می‌شوند، میتوانند ارزیابی منطقی و دقیقی از ویژگی‌ها و روابط بین پدیده‌های ارئه نمایند. بر این اساس در این پژوهش از تکنیک TOPSIS جهت سطح بندی مناطق استفاده شده است.
با توجه به مؤلفه‌های مورد بررسی و ماهیت موضوع، رویکرد حاکم براین پژوهش «توصیفی- تحلیلی» است. این تحقیق از نظر هدف، کاربردی بوده و در بخش ادبیات تحقیق، برای جمع آوری اطلاعات از روش اسنادی و کتابخانه‌ای استفاده شده است. در ضمن برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از نرم افزار Excel وSPSS (تحلیل خوشه‌ای) و برای پیاده کردن نتایج پژوهش بر روی نقشه از نرم افزار Arc Gis، استفاده شده است.
1-4- شاخص‌ها و مواد مورد مطالعه
استراتژی برای حرکت به سمت پایداری باید بر پایه اطلاعات و داده‌های کافی و دانش خوب باشد. بنابراین در نظرگیری اطلاعات همراه با عناصر اقتصادی و اجتماعی و محیطی مورد نیاز است چنین اطلاعاتی به شاخصهای پایداری معروف است. شاخصهای پایداری یک معنای موثری برای رسیدن به تشخیص میزان درجه پایداری یک منطقه است (Lee and Huang، 2007، 507) . شناخت بهتر و دقیق‌تر از وضعیت مکان‌های جغرافیایی در زمینه‌های مختلف در سطوح متفاوت منوط به در دسترس داشتن اطلاعات کامل و پردازش شده از مکان‌های مورد نظر است (حکمت نیا و موسوی، 1385، 201). برای نیل به این مهم، از یک سری شاخص استفاده می‌شود. شاخص‌ها، نشانگرهایی هستند که فرآیند جمع آوری، طبقه بندی و تجزیه تحلیل اطلاعات ونتیجه گیری را منطقی و به طور کلی جهت فعالیت‌ها را مشخص و از حیث مفهومی چارچوب مناسبی رابرای هدف گذاری تدوین وبرنامه ریزی و ارزشیابی فعالیت‌ها به دست می‌دهند. درواقع شاخص‌ها به عنوان نماگر‌ها، ترجمان اهداف کلان وکیفی هستند که جهت گیری وسمت گیری به سوی اهداف را دقیق‌تر می‌کنند. دقت در جهت گیری ازیک سو باعث عدم اتلاف منابع می‌شود و ازسوی دیگر تحقق اهداف و سیاستهای مورد نظر راممکن می‌سازد (رضوانی، 1383، 154). ازطریق این شاخص‌ها باید بتوان، تصویری مناسب ازتوزیع توسعه یافتگی به دست آورد (امین بیدخت، 1385، 19).
در این پژوهش از 17 شاخص برای ارزیابی سطح توسعه یافتگی شهرستانهای استان کرمانشاه، استفاده شده است. این شاخص‌ها ابزارهای ضروری برای بازبینی اثرات محیطی، اقتصادی- اجتماعی توسعه گردشگری، سنجش سطح موفقیت حصول به اهداف توسعه و تشکیل فرایند برنامه ریزی یکپارچه در تمامی مراحل است (Helmy، 2004، 480) . شاخص های مورد مطالعه عبارت‌اند از:
1-شاخصهای بهداشتی– درمانی شامل: مؤسسات بهداشتی-درمانی، تعداد تخت، آزمایشگاه، داروخانه، پرتونگاری، پزشک متخصص و پزشک عمومی.
2-شاخصهای فرهنگی- اجتماعی شامل: سینما، سالن نمایش، کتابخانه.
3-شاخصهای گردشگری شامل: اقامتگاههای عمومی، کارگاههای صرف غذا و نوشیدنی، عرصه‌های جنگلی و رستورانهای بین راهی.
4- شاخصهای مذهبی شامل: اماکن مذهبی.
5-شاخصهای زیرساختی شامل: انواع راهها.
1-5- معرفی محدوده مورد مطالعه
استان کرمانشاه با وسعت 25038 کیلومتر مربع به مرکز شهر کرمانشاه درمیانه ضلع غربی کشور بین مدار جغرافیایی 33درجه 40 دقیقه تا 35درجه 18 دقیقه عرض شمالی از خط استوا و45درجه 24دقیقه تا 48 درجه 7 دقیقه طول شرقی از
نصف النهار گرینویچ قرار گرفته و از شمال به استان کردستان از جنوب به استانهای لرستان و ایلام و از شرق به استان همدان و از غرب به کشور عراق محدود می‌شود و وبا این کشورkm 330 مرز مشترک دارد. استان کرمانشاه از لحاظ تقسیمات کشوری به 14شهرستان 29 بخش 28شهر و 85 دهستان تقسیم شده است (حوزه معاونت برنامه ریزی استانداری کرمانشاه، 1386، 3).
نقشه شماره (1): نقشه موقعیت استان کرمانشاه در کشور ایران
1-6- پیشینۀ پژوهش
تفکر برنامه ریزی منطقه‌ای در ایران در برنامه‌های اول و دوم عمرانی قبل از انقلاب شکل گرفت (جمشیدزاده، 1378، 19). در رابطه با توسعه یافتگی منطقه ای و ناحیه ای تاکنون، مطالعات نسبتا متنوعی صورت پذیرفته است:
در مقاله‌ای با موضوع «تحلیل مقایسه‌ای از توسعه صنعتی استانهای مختلف کشور» که توسط بختیاری (1377) نوشته شده، با استفاده از اطلاعات سالهای 1373 و 1376 سطح توسعه صنعتی استانهای کشور به کمک دو روش تلفیقی تحلیل عاملی و تاکسونومی عددی و نیز روش تحلیل عاملی به تنهایی، تفاوت فاحشی در سطح توسعه صنعتی استانهای مختلف کشور نتیجه شده است (بختیاری، 1377، 155). در مقاله دیگری با عنوان «الگوسازی تفوتهای منطقه‌ای از دیدگاه توسعه منطقه‌ای» که توسط متوسلی و وهابی (1381) انجام پذیرفته است، با تاکید بر ضرورت توجه به ماهیت تفاوتهای منطقه‌ای، مبانی نظری و روشهای تشکیل الگوهای ارزیابی این تفاوت‌ها مورد بررسی قرار گرفته است (متوسلی و وهابی، 1382، 177). در پژوهش دیگری با عنوان «رتبه بندی سلامت استانهای کشور» که به اهتمام امینی و دیگران (1385)، انجام پذیرفته است، با استفاده از روش تلفیقی تحلیل عاملی و آنالیز تاکسونومی، ضمن حذف همبستگی خطی بین متغیر‌ها، با استفاده از 35 شاخص، استانهای کشور را بر حسب سلامت رتبه بندی شده است که نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که استانهای اصفهان، تهران، مرکزی و... از وضعیت سلامت مناسبی برخوردارند، اما استانهای اردبیل، گلستان، قم و... دارای وضعیت سلامت مناسبی نیستند. در ضمن وضعیت سلامت استانهای خوزستان، سیستان و بلوچستان و کهگیلویه و بویراحمد وخیم است (امینی و دیگران، 1385، 27). میر غفوری و ارانی (1385) در مقاله دیگری با عنوان «تجزیه و تحلیل و بررسی وضعیت توسعه یافتگی شهرستانهای استان یزد از نظر مولفه‌های اطلاع رسانی در سالهای 1380 تا 1384» با استفاده از روش تاکسونومی عددی و با استفاده از 11شاخص به بررسی این موضوع پرداخته‌اند و در نهایت این نتیجه رسیده‌اند که حدود نیمی از شهرستانهای این استان نظیر شهرستانهای ابرکوه، بافق، مهریز و اردکان از نظر شاخصهای اطلاع رسانی طی سالهای 1380- 1384 جز شهرستانهای برخوردار این استان به شمار می‌روند (میرغفوری و ارانی، 1385، 1). در مقاله دیگری با موضوع «سنجش توسعه صنعتی و توسعه منطقه‌ای استانهای خراسان رضوی، جنوبی و شمالی» پس از انتخاب شاخصهای مناسب معرف جنبه‌های مختلف توسعه، از روشهای مختلف آماری و معیارهای تصمیم گیری چند شاخصهای (MADM)، SAW، TOPSIS، تاکسونومی کلاسیک و تاکسونومی غیرکلاسیک به رتبه بندی توسعه صنعتی و توسعه منطقه‌ای شهرستانهای مذکور پرداخته و به این نتیجه رسیده است که اختلاف فاحشی در سطح توسعه صنعتی و توسعه منطقه‌ای شهرستانهای مذکور در سال مورد مطالعه وجود داشته است (سلیمی فر و دیگران، 1386، 175). اکبری و مرادی (1387) در مقاله‌ای با موضوع «بررسی اقتصادی و تعیین اولویت‌های سرمایه گذاری صنعتی در استان کردستان» از طریق روشهای تحلیل منطقه‌ای از جمله روش تحلیل عاملی و تاکسونومی عددی، فعالیتهای صنعتی استان را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و به این نتیجه رسیده‌اند که صنایع کانی غیرفلزی، صنایع مربوط به غلات و حبوبات، صنایع پلاستیکی، سنگ بری و نساجی از بیشترین میزان اولویت سرمایه گذاری صنعتی، در استان کردستان، برخوردار هستند (اکبری و مرادی، 1387، 3).
پژوهش حاضر با هدف سطح بندی شهرستانهای استان کرمانشاه از لحاظ برخورداری از شاخصهای توسعه با استفاده از شاخصهای فرهنگی-اجتماعی، بهداشتی- درمانی، گردشگری و زیرساختی انجام می‌گیرد. امید است پژوهش حاضر گامی در جهت تکامل مطالعات پژوهشگران و حرکتی برای کاهش عدم تعادل‌های منطقه‌ای استان کرمانشاه در ارتباط با شاخصهای به کار گرفته شده باشد.
2-تعاریف و مبانی نظری
2-1- مدلها در برنامه ریزی
به طور کلی برنامه ریزی نوعی استراتژی است و برنامه ریزی استراتژیک می‌تواند شکل سیستماتیک آمادگی برای تغییر آینده یک شهر یا مناطق تعریف شود. بخصوص برنامه ریزی استراتژیک مشارکت خلاق و یک فرایند باز که اصولی را برای پیوستن فعالیت‌ها از همه چارچوب‌های شهری در یک دوره ای از زمان ایجاد کند، شامل می‌شود. برنامه ریزی در طی دراز مدت برای رسیدن به فعالیتهای اقتصادی و محیطی و اجتماعی است و یک استراتژی یکپارچه برای واقعیت‌های شهری، ایجاد انعطاف در تصمیم گیری‌ها و جهت گیری فعالیت‌ها بر پایه فرهنگ جدید از مدیریت شهری را بوجود می آورد (Steinberg, 2005, 71). همچنین فرایند برنامه ریزی استراتژیک یک فرایند مدیریتی است که مشتمل بر همفکری و مشاوره، مذاکره و تجزیه و تحلیل اهداف و پیامدهای حفاظتی در فرایند تصمیم گیری می باشد. تصمیمات نیز شامل طیف‌هایی از عملیات و تاکتیک‌های لازم برای استراتژی مورد نظر هستند (Dyson and Foster, 1980, 91). مدلها مبدأ و منشأ خود را در رشته‌های مختلف دارند. جمعت شناس‌ها مدل‌های ریاضی را برای سالهای متمادی بکار برده‌اند، در سالهای اخیر اقتصاددانان توانستند مدلهایی را در اقتصاد شهری و منطقه ای توسعه دهند. ساخت مدلها وقتی که ابعاد فضایی نظیر جریانات حمل و نقل و فعالیتهای مکانی نقش بزرگی را ایفا می کنند، مشکل بوده است. نیاز به ابداع روشهای جدید جهت مکان یابی با متغییرهای متعدد از زمانی بوجود آمد که عرضه و تقاضا برای یک کارخانه به عنوان یک نقطه مطرح نشد. کلمه مکان معمولا به جای روابط فضایی موجود، روابط داخلی الگوها بکار می رود (پرهیزکار، 1376، 41). ابزارهای تحلیل برنامه ریزی، دامنه گسترده ای از مفاهیم و فنون را دربر می گیرند که به منظور درک و بیان ماهیت شهرها و پیش بینی پیامدهای تغییر آنها، توسعه یافته اند. این دامنه، از روشهای پایه آماری توصیفی تا ساخت الگوهای پیچیده تر ریاضی را دربر می‌گیرد. الگو صرفا" راهی برای ارائه واقعیت‌هایی است که در قالب آن اشیای دنیای واقعی و روابط آنها، به صورت فیزیکی یا التزامی مرتبط با ویژگی‌های آنان بیان می‌شود. ارزش آنها در این است که در وضعیتی که امکان تجربه در دنیای واقعی وجود ندارد، درک انسان از واقعیت را بهبود می‌بخشد.
2-2- تکنیک TOPSIS
در سالهای اخیر توجه محققین معطوف به مدل‌های چند معیاره برای تصمیم گیری‌های پیچیده گردیده است. در این تصمیم گیری‌ها به جای استفاده از یک معیار سنجش بهینگی از چندین معیار سنجش ممکن است استفاده گردد. این مدل‌های تصمیم گیری به دو دسته عمده تقسیم می‌گردند: مدل‌های چند هدفه [1](MODM)و مدل‌های چند شاخصه[2](MADM)، به طوری که مدل‌های چند هدفه به منظور طراحی به کار گرفته می‌شوند و مدل‌های چند شاخصه به منظور انتخاب گزینه برتر استفاده می‌گردند (اصغرپور، 1388، 1).
مدل Topsis، یکی از مدل‌های چند شاخصه است.این روش در سال1981 توسط هوانگ[3] و یون[4] برای انتخاب یک گزینه از گزینه‌های موجود در تصمیم گیری‌های چند معیاره مطرح شد. در این روش m گزینه، توسط n شاخص مورد ازیابی قرار می گیرند. این تکنیک بر این مفهوم بنا نهاده شده است که گزینه انتخابی باید کمترین فاصله را با راه حل ایده آل مثبت (بهترین حالت ممکن،A*) و بیشترین فاصله را با راه حل ایده آل منفی (بدترین حالت ممکن،A-) داشته باشد. فرض بر این است که مطلوبیت هر شاخص به طور یکنواخت افزایشی یا کاهشی است. به این صورت که بهترین ارزش موجود از یک شاخص نشان دهنده ایده آل مثبت بوده و بدترین ارزش موجود از آن مشخص کننده ایده آل منفی برای آن خواهد بود، همچنین شاخص‌ها مستقل از هم هستند (ولی بیگی، 1385، 67). این روش شامل هفت مرحله به شرح زیر است:
2-2-1- مرحله اول: تعیین ماتریس مقایسه معیارها، در این مرحله ماتریسی رسم خواهد شد که در ستون آن معیارها و در سطر آن گزینه‌ها آورده،که نقطه تلاقی سطر و ستون میزان اهمیت معیار را نشان می‌دهد.
2-2-2- مرحله دوم: بی مقیاس کردن ماتریس معیارها، به منظور قابل مقایسه شدن معیارها با مقیاس‌های مختلف، ماتریس معیارها را به ماتریس بی مقیاس تبدیل می کنیم.
2-2-3- مرحله سوم: ایجاد ماتریس «بی مقیاس » وزین با مفروض بودن بردارw به عنوان ورودی به الگوریتم (اصغرپور،1388، 261).
2-2-4- مرحله چهارم: مشخص نمودن راه حل ایده آل مثبت و راه حل ایده آل منفی برای گزینه ایده آل مثبت (A*)، و ایده آل منفی (A-).
2-2-5- مرحله پنجم: محاسبه اندازه جدائی (فاصله)، فاصله گزینه iام، با ایده آل‌ها با استفاده از روش اقلیدسی بدین قرار است:
I= 1,2,…m؛ = فاصله گزینه iام از ایده آل مثبتS*=
I= 1,2,…m ؛ = فاصله گزینه iام از ایده آل مثبتS- =
2-2-6- مرحله ششم: محاسبه نزدیکی نسبیSiبه راه حل ایده آل، این نزدیکی نسبی را به صورت زیر تعریف می کنیم:
؛ ≥ 0CLi * ≤ 1 ؛ I= 1,2,…m
ملاحظه می‌شود که چنانچه Si=S* گردد آنگاه0 CLi*= و خواهیم داشت: CLi*=1 و در صورتی که Si=S- شود آنگاه CLi-=0 بوده و CLi*=0 خواهد شد. بنابراین هر اندازه گزینه Si به راه حل ایده آل (S*) نزدیکتر باشد، ارزش CLi* به واحد نزدیک تر خواهد شد.
2-2-7- مرحله هفتم: رتبه بندی گزینه‌ها، بر اساس ترتیب نزولی CLi* می توان گزینه‌های موجود از مسأله مفروض را رتبه بندی نمود (اصغرپور،1388، 262-261).
3- یافته‌های پژوهش
3-1-فرایند روشهای به کار رفته در پژوهش
در این قسمت از پژوهش، برای نشان دادن چگونگی کاربرد مدلTopsis و به منظور نمایش چگونگی مراحل انجام ارزیابی و اولویت بندی شاخص‌ها، فرایند انجام مدل آورده شده است.
جدول شمارۀ (1): شاخصهای مورد استفاده به صورت خام در پژوهش و وزن هر یک به تفکیک شهرستان
|
معیارها |
موسسه درمانی |
تعداد تخت |
آزمایشگاه |
داروخانه |
پرتونگاری |
توانبخشی |
پزشک عمومی |
پزشک متخصص |
سینما |
|
اسلام آباد غرب |
1 |
120 |
9 |
15 |
2 |
3 |
21 |
21 |
0 |
|
پاوه |
1 |
70 |
8 |
4 |
0 |
1 |
17 |
7 |
0 |
|
ثلاث و باباجانی |
0 |
0 |
1 |
1 |
0 |
0 |
6 |
6 |
0 |
|
جوانرود |
1 |
70 |
4 |
6 |
2 |
1 |
22 |
7 |
0 |
|
دالاهو |
0 |
0 |
3 |
2 |
0 |
0 |
13 |
0 |
0 |
|
روانسر |
0 |
0 |
3 |
2 |
0 |
0 |
13 |
0 |
0 |
|
سرپل ذهاب |
1 |
96 |
4 |
5 |
1 |
1 |
14 |
3 |
0 |
|
سنقر |
1 |
60 |
6 |
7 |
2 |
1 |
18 |
3 |
0 |
|
صحنه |
1 |
25 |
5 |
7 |
1 |
1 |
25 |
10 |
0 |
|
قصر شیرین |
1 |
96 |
2 |
3 |
1 |
0 |
10 |
4 |
0 |
|
کرمانشاه |
12 |
2205 |
63 |
114 |
44 |
49 |
194 |
184 |
4 |
|
کنگاور |
1 |
70 |
7 |
8 |
2 |
1 |
19 |
11 |
0 |
|
گیلانغرب |
1 |
96 |
4 |
4 |
1 |
0 |
23 |
5 |
0 |
|
هرسین |
1 |
80 |
5 |
7 |
1 |
1 |
25 |
3 |
0 |
|
وزن |
0.12 |
0.01 |
0.04 |
0.05 |
0.03 |
0.03 |
0.06 |
0.08 |
0.1 |
ادامه جدول شمارۀ (1): شاخصهای مورد استفاده به صورت خام در پژوهش و وزن هر یک به تفکیک شهرستان
|
معیار |
سالن نمایش |
کتابخانه |
اماکن مذهبی |
اقمتگاههای عمومی |
کارگاههای صرف غذا |
عرصه‌های جنگلی |
رستورانهای بین راهی |
انواع راهها |
|
اسلام آباد غرب |
2 |
4 |
74 |
6 |
138 |
78612 |
41 |
700 |
|
پاوه |
3 |
6 |
83 |
8 |
82 |
46875 |
6 |
100 |
|
ثلاث و باباجانی |
1 |
2 |
45 |
0 |
0 |
64056 |
3 |
178 |
|
جوانرود |
1 |
1 |
93 |
2 |
92 |
47925 |
2 |
300 |
|
دالاهو |
2 |
3 |
26 |
1 |
1 |
80768 |
2 |
135 |
|
روانسر |
1 |
3 |
108 |
2 |
2 |
18225 |
0 |
900 |
|
سرپل ذهاب |
1 |
3 |
78 |
1 |
51 |
13396 |
5 |
800 |
|
سنقر |
1 |
7 |
164 |
4 |
75 |
0 |
0 |
900 |
|
صحنه |
1 |
5 |
69 |
1 |
46 |
0 |
0 |
900 |
|
قصر شیرین |
1 |
3 |
29 |
21 |
40 |
4238 |
1 |
400 |
|
کرمانشاه |
5 |
14 |
248 |
63 |
939 |
97693 |
0 |
54 |
|
کنگاور |
1 |
3 |
63 |
0 |
94 |
0 |
16 |
101 |
|
گیلانغرب |
2 |
4 |
51 |
1 |
37 |
74923 |
0 |
45 |
|
هرسین |
2 |
3 |
60 |
0 |
41 |
493 |
0 |
901 |
|
وزن |
0.04 |
0.12 |
0.05 |
0.04 |
0.03 |
0.05 |
0.03 |
0.12 |
منبع: سالنامۀ آماری استان کرمانشاه و محاسبات نگارندگان.
تشکیل داده است. جدول شمارة (2)، نشان دهندة این ماتریس است.
جدول شماره (2): جدول بی مقیاس شدۀ شاخص‌ها بر حسب 10000 نفر (ماتریسR)
جدول شماره (2): جدول بی مقیاس شدۀ شاخص‌ها بر حسب 10000 نفر(ماتریسR)
جدول شماره (2): جدول بی مقیاس شدۀ شاخص‌ها بر حسب 10000 نفر (ماتریسR)
منبع: محاسبات نگارندگان
در مرحلة بعد اقدام به تشکیل ماتریس (V)، می‌گردد. در واقع حاصل ضرب مقادیر استاندارد هر شاخص در اوزان مربوط به همان شاخص است که در جدول شمارۀ (3) مشاهده می‌شود.
جدول شماره (3): جدول استاندارد شدة شاخص‌ها (ماتریسR)
منبع: محاسبات نگارندگان
در مرحلة بعد اقدام به تشکیل ماتریس (V)، می‌گردد. در واقع حاصل ضرب مقادیر استاندارد هر شاخص در اوزان مربوط به همان شاخص است که در جدول شمارۀ (3) مشاهده می شود.
جدول شماره (4): جدول وزن دهی شاخص‌ها (ماتریسV)
منبع: محاسبات نگارندگان.
حال با استفاده از شاخص ایده آل و حداقل از ماتریس (V)، خواهیم داشت:
=A*={(max Vij| jέJ), (min Vij|jέJ’)|i=1,2,…,m} = {V1*,V2*,…,Vj*,…Vn*} گزینه ایده آل مثبت.
جدول شمارة (5): جدول ایده آل‌های مثبت شاخص‌ها (A*)
|
معیار |
پرتونگاری |
توانبخشی |
پزشک عمومی |
پزشک متخصص |
سینما |
|
Max |
0.016657366 |
0.023230749 |
0.0234459 |
0.034346443 |
0.1 |
|
معیار |
موسسه درمانی |
تعداد تخت |
آزمایشگاه |
داروخانه |
موسسه درمانی |
|
Max |
0.836639 |
0.007178486 |
0.021950027 |
0.020052097 |
0.836639 |
|
معیار |
کارگاههای صرف غذا |
عرصه‌های جنگلی |
رستورانهای بین راهی |
انواع راهها |
معیار |
|
Max |
0.013962576 |
0.030186093 |
0.0215935 |
0.0701371 |
Max |
|
معیار |
سالن نمایش |
کتابخانه |
اماکن مذهبی |
اقمتگاههای عمومی |
معیار |
|
Max |
0.021383545 |
0.060747899 |
0.026555036 |
0.039089439 |
Max |
|
|
|
|
|
|
|
منبع:محاسبات نگارندگان.
= A- ={(min Vij| jέJ), (max Vij|jέJ’)|i=1,2,…,m} = {V1-,V2-,…,Vj-,…Vn-} گزینه ایده آل منفی
جدول شماره (5): جدول ایده آل‌های منفی شاخص‌ها (A-)
|
معیار |
پرتونگاری |
توانبخشی |
پزشک عمومی |
پزشک متخصص |
سینما |
|
Min |
0 |
0 |
0.0078992 |
0 |
0 |
|
معیار |
تعداد تخت |
آزمایشگاه |
داروخانه |
موسسه درمانی |
تعداد تخت |
|
Min |
0 |
0.003882679 |
0.004398195 |
0 |
0 |
|
معیار |
کارگاههای صرف غذا |
عرصه‌های جنگلی |
رستورانهای بین راهی |
انواع راهها |
موسسه درمانی |
|
Min |
0 |
0 |
0 |
0.0001962 |
0 |
|
معیار |
|
کتابخانه |
اماکن مذهبی |
اقمتگاههای عمومی |
سالن نمایش |
|
Min |
|
0.00715874 |
0.002843306 |
0 |
0.00193543 |
منبع: محاسبات نگارندگان.
اکنون می‌توان از طریق روابط زیر معیار فاصله‌ای برای گزینة ایده آل Si*و گزینة حداقل Si- بسازیم.
I= 1,2,…m؛ = فاصله گزینه iام از ایده آل مثبتSi*=
جدول شماره (6): جدول تعیین فاصله از حداکثر‌ها
|
S7*=0.1468971 |
S6*=0.1505732 |
S5*=0.1600136 |
S4*=0.1454709 |
|
S14*=0.1480229 |
S13*=0.1478507 |
S12*=0.1524324 |
S11*=0.1524324 |
|
S3*=0.1570051 |
S2*=0.134145 |
S1*=0.1533659 |
|
|
S10*=0.1226195 |
S9*=0.1373935 |
S8*=0.1418288 |
|
منبع: محاسبات نگارندگان.
I= 1,2,…m ؛ = فاصله گزینه iام از ایده آل منفیSi- =
جدول شماره (7): جدول تعیین فاصله از حداقل‌ها
|
S7-=0.0451662 |
S6-=0.0792339 |
S5-=0.0456288 |
S4-=0.0537304 |
|
S14-=0.0457337 |
S13-=0.0504313 |
S12-=0.0463724 |
S11-=0.1141382 |
|
S3-=0.0492609 |
S2-=0.0779935 |
S1-=0.0442989 |
|
|
S10-=0.01295246 |
S9-=0.0632004 |
S8-=0.0566118 |
|
منبع: محاسبات نگارندگان.
بعد از محاسبة محاسبه معیار فاصله نسبت به ایده آل مثبت و منفی، در این مرحله نزدیکی نسبیSiبه راه حل ایده آل، محاسبه می شود. این نزدیکی نسبی را به صورت زیر تعریف می کنیم:
؛ ≥ 0CLi * ≤ 1 ؛ I= 1,2,…m
جدول شماره (8): جدول محاسبه نزدیکی نسبی به راه حل ایده آل
|
سرپل ذهاب |
روانسر |
دالاهو |
جوانرود |
|
CL7=0.3526344 |
CL6=0.6054496 |
CL5=0.3307849 |
CL4=0.4230852 |
|
هرسین |
گیلانغرب |
کنگاور |
کرمانشاه |
|
CL14=0.3544974 |
CL13=0.3915273 |
CL12=0.3505888 |
CL11=1.0449705 |
|
ثلاث و باباجانی |
پاوه |
اسلام آباد غرب |
|
|
CL3=0.3630144 |
CL2=0.6594053 |
CL1=0.3331432 |
|
منبع: محاسبات نگارندگان.
در مرحلة آخر از تکنیک Topsis، به رتبه بندی گزینه‌ها، بر اساس ترتیب نزولی CLi*، اقدام کردیم.
جدول شماره (9): جدول رتبه بندی گزینه‌ها
|
جوانرود |
سنقر |
صحنه |
روانسر |
|
CL4=0.4230852 |
CL8=0.4557679 |
CL9=0.5231959 |
CL6=0.6054496 |
|
دالاهو |
اسلام آباد غرب |
کنگاور |
سرپل ذهاب |
|
CL5=0.3307849 |
CL1=0.3331432 |
CL12=0.3505888 |
CL7=0.3526344 |
|
پاوه |
کرمانشاه |
قصر شیرین |
|
|
CL2=0.6594053 |
CL11=1.0449705 |
CL10=1.305702 |
|
3-2- سطح بندی شهرستانهای استان بر اساس تحلیل خوشه‌ای
بعد از انجام محاسبات و انجام تحلیل‌ها در نرم افزار Excell، نتایج پژوهش به نرم افزار SPSS وارد گردید و این نرم افزار با استفاده از تحلیل خوشه ای ، شهرستانهای استان را به چهار گروه تقسیم بندی نمود. شهرستانهای توسعه یافته تنها شامل شهرستان قصر شیرین است. در سطوح پایین تر شهرستان کرمانشاه قرار دارد که در ردۀ شهرستانهای تا حدی توسعه یافته قرار دارد. در ردۀ بعدی 3 شهرستان قرار دارند که به ترتیب عبارتند از: پاوه، روانسر و صحنه که در ردۀ شهرستانهای کمتر توسعه یافته قرار دارند و در نهایت 9 شهرستان به نام‌های سنقر، جوانرود، گیلانغرب، ثلاث و باباجانی، هرسین، سرپل ذهاب، کنگاور، اسلام آباد غرب و دالاهو قرار دارند که در ردۀ شهرستانهای محروم استان قرار دارند(جدول شمارۀ 10).
جدول شماره (10): رتبه بندی سطوح برخورداری شهرستانهای استان کرمانشاه، بر اساس شاخصهای انتخابی
|
ردیف |
نام شهرستانها |
ضریب اولویت (رتبه) |
میانگین ضریب اولویت |
میزان توسعه یافتگی |
|
1 |
قصر شیرین |
305702/1 |
3057/1 |
توسعه یافته |
|
2 |
کرمانشاه |
0449705/1 |
0449/1 |
تا حدی توسعه یافته |
|
3 |
پاوه |
6594053/0 |
5960/0 |
کمتر توسعه یافته |
|
4 |
روانسر |
6054496/0 |
||
|
5 |
صحنه |
5231959/0 |
||
|
6 |
سنقر |
4557679/0 |
3333/0 |
توسعه نیافته |
|
7 |
جوانرود |
4230852/0 |
||
|
8 |
گیلانغرب |
3915273/0 |
||
|
9 |
ثلاث و باباجانی |
3630144/0 |
||
|
10 |
هرسین |
3546974/0 |
||
|
11 |
سرپل ذهاب |
3526344/0 |
||
|
12 |
کنگاور |
3505888/0 |
||
|
13 |
اسلام آباد غرب |
3331432/0 |
||
|
14 |
دالاهو |
3307849/0 |
منبع: محاسبات نگارندگان با استفاده از نرم افزار Excell و تحلیل خوشه‌ای
شکل شمارۀ 2: نمودار درختی سطح بندی شهرستانهای استان کرمانشاه
منبع: محاسبات نگارندگان
3-3- تولید نقشه با استفاده از GIS
در این مرحله، برای مشخص شدن دامنة سطوح و محل جدایش آنها، باید ارزش‌های حداقل و حداکثر هر سطح را بررسی کرد. نقشة سطوح توسعه یافتگی هر یک از شهرستانها از نظر شاخصهای توسعة یافتگی، با استفاده از طبقه بندی جدایش طبیعی در محیط نرم افزار Arc Gis تولید و ترسیم شده است. در این روش، داده‌ها پس از معرفی شاخص مورد نظر، توسط نرم افزارGIS 9.3 بررسی و بر اساس نقطه‌های عطف و به ترتیب از کمترین به بیشترین مقدار، مرتب و تعداد سطوح مشخص می‌شود. نتیجة حاصل از بررسی 14 شهرستان استان کرمانشاه از لحاظ شاخصهای مورد نظر حاکی از آن است که بالاترین سطح توسعه یافتگی مربوط به شهرستان قصر شیرین با میانگین ضریب اولویت 3057/1 است. در سطوح پایینتر(تا حدی توسعه یافته)، شهرستان کرمانشاه قرار دارد که میانگین ضریب اولویت آنها 1/0449 است که نشاندهندۀ تعادل نسبی و متوسط این شهرستان، نسبت به شهرستلانهای دیگر استان است. سطح کمتر توسعه یافته، تشکیل دهندۀ سومین تقسیم بندی، متعلق به شهرستانهای پاوه، روانسر و صحنه است که با میانگین ضریب اولویت 5960/0، در ردۀ بعدی قرار گرفته اند. آخرین گروه تقسیم بندی، عبارتند از شهرستانهای: سنقر، جوانرود، گیلانغرب، ثلاث و باباجانی، هرسین، سرپل ذهاب، کنگاور، اسلام آباد غرب و دالاهو، که با متوسط ضریب اولویت 3333/0 جزء محروم ترین شهرستانهای استان کرمانشاه هستند. نتایج پژوهش حاضر از روی شکل شمارۀ 2 مشخص است.
شکل شماره (3): نقشة توسعه یافتگی شهرستانهای استان کرمانشاه بر حسب شاخصهای توسعه
4- نتیجه گیری
علم سرمایه عظیم و گرانبهای جوامع بشری است و سرمایه ای است که هرچه بیشتر گسترش یابد، بازده بیشتری خواهد داشت (زالی، 1379، 15). توسعه ترکیبی از توسعه پایدار است که می تواند پیشرفت اجتماعی برای برآورده ساختن نیازهای انسانی، گسترش عدالت اجتماعی، گسترش سازمانی موثر، به سمت عدالت اجتماعی است توضیح داده شود (Holden and Others,2008,475) از آنجا که پرداختن به علل عقب ماندگی و شناخت بخشهای توسعه نیافته برخی مناطق، در تخصیص بهینه اعتبارات و حرکت به سوی عدالت اجتماعی که از جمله هدف‌های برنامه ریزان است، نتایج حاصل از این تحقیق، مسئولان برنامه ریزی استان را قادر می‌سازد، اصلاحات لازم را در سیاست‌ها و تعیین اولویت در سرمایه گذاری‌ها به عمل آورند تا ناهماهنگی‌های توسعه بین شهرستانها برطرف شود.
استان کرمانشاه، یکی از استانهای مرزی کشور است و شهرستان کرمانشاه با داشتن جمعیتی بیش از 700 هزار نفر در زمرۀ کلانشهرهای ایران است.همچنین این استان با داشتن فرهنگ و تاریخ غنی از قدیم الایام، همواره نقش برجسته ای را در کشور ایران ایفا نموده است.بررسی شاخصهای متعدد بهداشتی-درمانی، فرهنگی-اجتماعی، مذهبی، گردشگری و زیرساختی در پژوهش حاضر با استفاده از مدل Topsis، نشاندهندۀ وخامت اوضاع این استان از لحاظ توسعۀ یکپارچه است.نتایج بدست آمده عبارتند از:
1- اولویت بندی برنامه ریزی و سرمایه گذاری شهرستانهای استان کرمانشاه، در زمینة توسعة منطقه‌ای از طریق تکنیک Topsis، امکان پذیر است.
2- مطابق بررسی‌ها و تحلیل‌های انجام شده، شهرستانهای استان کرمانشاه از نظر اولویت بندی سطوح توسعه یافتگی، به چهار گروه زیر تقسیم می‌شوند (تحلیل خوشه‌ای). پیشنهاد می‌شود که هر یک از این گروه‌ها طی برنامه‌های مناسب و بلند مدت ساماندهی شوند.
الف- شهرستانهای توسعه یافته: شهرستان قصر شیرین، بالاترین سطح توسعه یافتگی را از لحاظ شاخصهای مورد مطالعه داراست. این شهرستان دارای 2 بازارچه مرزی است، همچین وجود مرز خسروی و پرویزخان، ارتباط با کشور عراق و حضور مداوم مسافران، زائران و تجار به نوعی باعث تجمع خدمات رفاهی، فرهنگی و ...در این شهرستان شده است.
ب- شهرستانهای تا حدی توسعه یافته: در بین شهرستانهای استان، تنها شهرستان کرمانشاه، دومین سطح از توسعه یافتگی را از لحاظ شاخصهای مذکور داراست. این شهرستان به عنوان مرکز استان کرمانشاه دارای قدمت شهرنشینی و هسته اولیه شهرنشینی در این استان است. همچنین شاهراه ارتباطی با استانهای مجاور بوده است. وجود صنایع سنگین و نیمه سنگین از قبیل کارخانجات سیمان، پتروشیمی و ... سبب توسعه نسبی این شهرستان شده است.
ج- شهرستانهای کمتر توسعه یافته: در بین شهرستانهای استان، شهرستانهای پاوه، روانسر و صحنه، سومین سطح توسعه را در بر می گیرد. شهرستان پاوه دارای جاذبه‌های گردشگری و تفریحی بسیار است، ولی کمبود امکانات زیرساختی و رفاهی این شهرستان را به لحاظ سطح توسعه عقب نگه داشته است. هر چند این شهرستان دارای قدمت شهرنشینی و یکجانشینی در غرب کشور است، ولی وقوع جنگ تحمیلی و هم مرز بودن این شهرستان با کشور عراق و مسائلی از این دست سبب رشد کند و بطئی این شهرستانها بوده است. شهرستان روانسر نیز علیرغم جاذبه‌های توریستی(وجود سراب‌ها و غار قری قلعه) و پتانسیل بالای کشاورزی با کمبود امکانات رفاهی، بهداشتی و.. مواجه بوده و به لحاظ حمل و نقل وجود شبکه ارتباطی ناکارآمد با دیگر نقاط استان و کشور رتبه پایینی در سطح توسعه کسب نموده است.
د- شهرستانهای توسعه نیافته(محروم): شهرستانهای سنقر، جوانرود، گیلانغرب، ثلاث و باباجانی، هرسین، سرپل ذهاب، کنگاور، اسلام آباد غرب و دالاهو در سطح شهرستانهای محروم و در آخرین رنکینگ این طبقه بندی، قرار می گیرند. شهرستان سنقر علی رغم وسعت زیاد همانند دیگر شهرستانهای این گروه از ضعف زیرساختها رنج میبرد. ثلاث باباجانی و دالاهو طی دهه گذشته به شهرستان تبدیل شده اند و بالطبع امکانات چندانی در رابطه با شهرنشینی و زیرساختهای مربوط به آن ندارند. شهرستان جوانرود نیز علی رغم اینکه چند سالی است دارای بازارچه مرزی بوده و به تدریج در مسیر توسعه گام برمیدارد ولی وجود شبکه ارتباطی بسیار ناکارآمد و کمبود دیگر زیرساختها باعث شده این شهرستان در درجه بسیار نازلی از سطح توسعه قرار گیرد.
3- عدم مطالعه و برنامه ریزی دقیق و سرمایه گذاری‌های نامتعادل در سطح استان، باعث تفاوت و ناهمگونی شهرستانهای استان به لحاظ توسعة منطقه ای می باشد که این عوامل باعث ایجاد و تمرکز بیشتر امکانات و تسهیلات در چند شهرستان استان، به خصوص شهرستان کرمانشاه شده است. که می توان با برنامه ریزی‌های دقیق زمینه‌های رشد و توسعة متعادل و هماهنگ شهرستانهای استان را فراهم کرد که این برنامه ریزیها، به مطالعات منطقه ای از پایین به بالا و بالا به پایین، توأما نیازمند است.
5- راهکارها
برای تحقق توسعۀ پایدار منطقه ای ضروری است که اولا، هر برنامه توسعه‌ای مبتنی بر درک متقابل نیازها و منابع محلی باشد. ثانیا هر نوع فعالیت توسعه‌ای بایستی حاصل جمع و ترکیب برنامه ریزی از پایین به بالا و از بالا به پایین باشد، ثالثاً پایداری هنگامی امکان پذیر خواهد بود که متکی به مشارکت آحاد جامعه باشد (کریمی و عطری، 1382، 334). بنابراین جهت توسعۀ منطقه ای در سطح استان، متناسب با ظرفیت خود پیشنهادات زیر ارائه می‌گردد:
)
