Document Type : Original Article
Authors
University of Isfahan
Abstract
Keywords
مقدمه
طرح مسأله
از هزاران سال پیش فعالیتهای صنعتی در سطح معیشتی و برای مصرف داخلی انجام می شد و از 200 سال پیش تا کنون است که پدیده صنعتی تجاری به وجود آمده و در زمان ما اشکال بسیار پیچیده ای یافته است بنحوی که اصطلاح صنعت تجاری شامل همه فعالیتهایی است که انسان توسط آن مواد اولیه را در یک مؤسسه جمع آوری نمود. با تغییر شکل مواد اولیه که از طریق به کارگیری روشهایی خاص و صرف هزینه، انرژی و کارگر صورت میگیرد آن مواد ارزش افزوده مییابند و با اتمام مراحل تولید محصولات تغییر یافته یعنی کالاهای مفیدتر به سایر مکانها یعنی بازار حمل میشود.
تجارب کشورهای پیشرفته و در حال توسعه گویای آن است که تجمع واحدهای صنعتی در نزدیکی یا در حوزه نفوذ شهرها و مجتمعهای زیستی موجود، همواره در مقیاس محلی و منطقهای دگرگونیهایی را موجب میشود که این دگرگونیها از یک سو تابع ویژگیهای محیطی و توان طبیعی و مقتضیات تاریخی اقتصادی اجتماعی و نظام سیاسی حاکم بر کشور و منطقه است و از سوی دیگر به اهداف اندازه، کارکرد و به ویژه الگوی مکان یابی مجتمعها و شهرهای جدیدی در فضای موجود باز میگردد (سلیمانی، 1381: 128).
در افکار صاحب نظران توسعه، تعابیر مختلفی از واژه توسعه وجود دارد که از آن جمله میتوان به افزایش تولید ارتقای سطح خدمات و بهداشت درمانی برطرف کردن مشکلات اشاره کرد. پس توسعه فرآیندی پیچیده و چند بعدی است که مستلزم تغییرها در ساخت اجتماعی و از تلقی مردم و نهادهای ملی و نیز تسریع رشد اقتصادی، کاهش نابرابری و ریشه کن کردن فقر و برقراری عدالت اجتماعی و پایداری محیط میباشد، لذا برای رسیدن به توسعه شناخت مناطق توسعه یافته و نیافته در گام نخست از اهمیت ویژهای برخوردار است و ابزاری که ما را به این شناخت سوق میدهد برنامه ریزی ناحیهای است.
یکی از ملاکها و شاخصها برای آگاهی از میزان توسعه، شاخصهای صنعتی می باشد که منطقه بندی جهان امروزی بر همین اساس شکل گرفته است. (صلاحی اصفهانی، مرصوص، 1382: 17).
جک هاروی اهدافی را که دولتها باید در برنامه ریزی ناحیه ای دنبال کنند به شرح زیر می داند:
1- کاهش سنی بیکاری فزاینده در نواحی خاص.
2- ایجاد تعادل بهینه میان جمعیت و محیط زیست.
3- حفظ اصالتها و هویتهای فرهنگی ناحیهای.
4 – از بین بردن تورم در نواحی در حال توسعه به وسیله کاستن میزان تقاضا (313 :1994، Harvy).
اهمیت و ضرورت پژوهش:
نابرابریهای منطقهای در سطوح زندگی از جمله بهداشت، آموزش و اشتغال می تواند ضرورت برنامه ریزی توسعه در مناطق مختلف را به نحو گویایی بازگو نماید شناسایی وضع موجود مناطق اساسی ترین موضوع در برنامه ریزی توسعه منطقه ای به شمار می رود که مستلزم تجزیه و تحلیل بخشهای اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی است. استقرار مناطق صنعتی مهم به ویژه ذوب آهن و فولاد مبارکه، منشأ تحولات عظیم در بخشهای مختلف استان اصفهان گردیده است. ناگفته پیداست که با ایجاد و گسترش صنایع مادر، وضعیت شهرستانهای اطراف این مناطق از وضعیت خوبی برخوردار شده اند.
گرچه در دولتهای پس از انقلاب اسلامی در راستای زدودن فقر و توسعه همه جانبه منشأ خدمات زیاد در بخش صنعت استان اصفهان بوده اند، لیکن گستردگی حوزه عقب ماندگی در بعضی شهرستانها باعث گردیده که هنوز هم در نواحی مختلف شاهد نواقص باشیم. از طرفی به روشنی مشخص نشده که سطح توسعه یافتگی یا عدم توسعه یافتگی در هر یک از شهرستانهای استان در بخش صنعت، چه میزان بوده و هست و در چه بخشهایی برنامه های ارائه شده دولت موفقیت آمیز بوده و یا در صورت عدم موفقیت، نمود آن در کدام ناحیه مشخص تر بوده است.
اهداف تحقیق
1- تعیین و اندازه گیری سطح توسعه یافتگی مناطق صنعتی شهرستانهای استان اصفهان.
2- تعیین و شناسایی نحوه توزیع و پراکندگی فعالیتهای صنعتی در استان اصفهان.
پیشینه پژوهش
در مورد توسعه یافتگی مناطق، مطالعات متعددی صورت گرفته است اما در این مطالعات به طور خاص به شاخصهای صنعت در توسعه یافتگی مناطق اشاره نشده است. زیاری و جلالیان برای مقایسه شهرستانهای استان فارس با استفاده از 40 شاخص ترکیبی توسعه انسانی به طبقه بندی آنها در قالب یک شهرستان برخوردار، چهار شهرستان نیمه برخوردار و ده شهرستان محروم پرداخته و شدت نابرابری آنها را طی سه دهه 1355 تا 1385 به ترتیب 96/0، 59/0، 44/0 محاسبه کردند (زیاری و جلالیان، 1387: 77).
تقوایی و رضایی برای مقایسه درجه توسعه یافتگی مناطق روستایی شهرستانهای استان ایلام به ارزیابی این مناطق پرداخته که در آن نشان داده شده است شهرستان شیروان چرد اول جزو شهرستانهای توسعه یافته و شهرستانهای ایلام و دره شهر، دهلران، مهران، ایران و آبدانان به ترتیب در دورههای بعد قرار دارند.
محمدی و بیرانوند نیز در مقاله ای تحت عنوان «سنجش سطح توسعه یافتگی دهستانهای شهرستان خرم آباد» با استفاده از روش RDI و کارکردی سطح توسعه یافتگی شهرستانهای این مناطق را بررسی کردهاند (محمدی بیرانوند، 1387: 5).
کلانتری، ایروانی و وفایی نژاد به بررسی سنجش سطح توسعه روستایی در شهرستان تربت حیدریه پرداخته و نتیجه گرفتهاند که در دوره ی زمانی 79-1365 شکاف و نابرابری بین مناطق روستایی از نظر دسترسی به امکانات مختلف کاهش یافته است اما برای دستیابی به توسعه متوازن و یکپارچه همچنین نقاط روستایی راه طولانی در پیش دارند (کلانتری و همکاران، 1382: 41-54).
مقاله دیگری با عنوان «تعیین سطح توسعه یافتگی استانهای کشور و نابرابری بین آنها طی سالهای 1373 و 1383» توسط فطرس و بهشتی فر به نگارش در آمده که با استفاده از 90 شاخص اقتصادی و اجتماعی به تبیین تفاوتهای موجود بین استانهای کشور پرداخته اند (فطرس و بهشتی فر، 1385).
آنا مراد نژاد نیز مقاله ای تحت عنوان «جایگاه توسعه یافتگی استانهای کشور در شاخصهای عمده» بخش کشاورزی را مورد مطالعه قرار داده که نتایج حاصل آن مبنی بر توسعه یافتگی استانهای خراسان، فارس و مازندران و توسعه نیافتگی استانهای سیستان و بلوچستان هرمزگان و بوشهر بوده است (آنا مراد نژاد، 1387: 173).
از جمله دیگر مطالعات در زمینه سطح بندی توسعه مناطق با روشهای تاکسونومی عددی و موریس می توان به موارد زیر اشاره کرد: ابراهیم زاده و همکاران 1380، زیاری و زارع شابه آبادی، 1380؛ اسلامی 1372، اشتری 1373، مزروعی 1373، دهستانی 1373 و منصوری ثالث 1375.
روش تحقیق
روش تحقیق در این پژوهش توصیفی – تحلیلی است. جامعه آماری 18 شهرستان استان اصفهان می باشد. در این تحقیق با استفاده از سرشماری سال 1387 تعداد 15 شاخص مرتبط با بخش صنعت انتخاب شده و برای تبیین علمی میزان توسعه یافتگی شهرستانهای استان در بخش صنعت از فنون ضریب موریس و تاکسونومی عددی استفاده شده است. همچنین با استفاده از نرم افزار GIS نتایج به دست آمده به صورت نقشه و نمودار طراحی شده اند.
معرفی شاخصهای پژوهش
به منظور مطالعه میزان توسعه یافتگی شهرستانهای اصفهان از آخرین اطلاعات منتشر شده مرکز آمار ایران در زمینه بخش صنعت استفاده شده است. پانزده شاخص مورد استفاده در این پژوهش عبارتند از:
10. تعداد شاغلان معادل در حال بهره برداری برحسب شهرستان
11. تعداد معادن (مدیریت عمومی و مدیریت خصوصی) در حال بهره برداری برحسب شهرستان.
12. ارزش افزوده و ارزش پرداختی و دریافتی معادن در حال بهره برداری برحسب شهرستان.
13. سرمایه گذاری معادن در حال بهره برداری برحسب شهرستان.
14. تعداد شرکتهای تعاونی معدنی فعال برحسب شهرستان.
15. تعداد شرکتهای تعاونی فعال صنعتی برحسب شهرستان.
محدوده پژوهش
استان اصفهان در 38/49 تا 32/55 طول شرقی و 43/30 تا 27/34 عرض شمالی قرار گرفته است مساحت استان 107090 کیلومتر مربع است و براساس آخرین تقسیمات کشوری (1386) این استان دارای 18 شهرستان 45 بخش و 96 شهر و 124 دهستان می باشد. براساس آمار سرشماری سراسری نفوس و مسکن سال 1385 این استان دارای 4559256 نفر جمعیت بوده که تعداد 3798728 در نقاط شهری و 758890 در نقاط روستایی و 1638 نفر غیر ساکن، مساکن شده اند. تعداد کل کارگاههای صنعتی استان در سال 1385، 2273 و تعداد شاغلان کارگاههای صنعتی 123796 نفر است. همچنین تعداد معادن چه در بخش خصوصی و عمومی 179 معدن میباشد که 3849 نفر دراین بخش شاغل هستند. (استانداری معاونت برنامه ریزی – دفتر آمار اطلاعات).
نقشه شماره 1: محدوده مورد مطالعه
مبانی نظری
توسعه ناحیه ای یکی از مباحثی است که در چند دهه اخیر توجه برنامه ریزان، بخصوص برنامه ریزان ناحیه ای را به خود جلب کرده است. شاخصهای عمده اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی، صنعتی و ... در سطوح مختلف هم معیاری مناسب در تعیین جایگاه نواحی است و هم نیازمند اعمال ملاحظات خاص در سطح ناحیهای و تعیین شرایط سازگاری و انطباق ملی – ناحیهای است (حکمت نیا، 102؛ 1383). هدف نظریههای توسعه تحلیل و تبیین نابرابریهای موجود میان کشورها و مناطق و نواحی در زمینه توسعه است. نظریات توسعه ناحیه ای بطور عموم پس از جنگ جهانی دوم به عنوان نگرشهایی برای برقراری عدالت اقتصادی و اجتماعی توزیع بهینه و کارآمدتر منابع تخصیصی مجدد منابع رشد متوازن تر نواحی و کاهش نابرابریهای مطرح بود. از پیشگامان نظریات توسعه ناحیهای افرادی چون والتر ایزارد، گورنار میردال، فرانسوا پرو، فریدمن و هیرشمن را میتوان نام برد. در زمینه سنجش و تعیین سطح توسعه یافتگی روشهای متعددی وجود دارد که تحلیل تاکسونومی، مدل موریس و و مدل خوشه ای از مهمترین آنها است.
به دلیل نگرش جزء گرایانه در تحلیل مسایل بهره گیری برنامه ریزان از روشهای کمی و مدلهای ریاضی برای سهولت درک و شناخت پیچیدگیهای مسایل و مشکلات مناطق اجتناب ناپذیر می نماید (افراخته، 1374: 11). هدف نهایی در برنامه ریزی دستیابی به الگوی مناسب برای توزیع منابع، امکانات، خدمات و همچنین استفاده درست از منابع و قابلیتهای سرزمینی در راستای کاهش نابرابری و عدم تعادل بین مناطق روستایی و شهری است که براساس ایجاد نظام سلسله مراتبی امکان پذیر خواهد بود جمعه پور (1385: 209).
بعد از جنگ جهانی دوم اقتصاد دانان توجه خود را از بعد زمانی به بعد مکانی و منطقهای توسعه معطوف کردند. از آن زمان تاکنون بیشتر این نظریه پردازان به توصیف و تبیین ابعاد فضایی فرآیند توسعه اجتماعی – اقتصادی پرداخته و کوشیدهاند تا الگویی کاربردی برای توسعه نواحی مختلف ارائه دهند و نسخههایی نیز تجویز کنند (کلانتری 1998: 28).
یافتههای تحقیق
روش توسعه یافتگی موریس
به کارگیری این روش دارای هفت مرحله است که به طور خلاصه، عبارتند از:
1. تنظیم جدول شاخصها (در ستون اول، سکونت گاهها و در ستونهای بعد، شاخصها).
2. استاندارد سازی اعداد موجود در جدول شاخصها به کمک معادله ضریب ناموزون موریس.
معادله – ضریب ناموزون موریس
Yij = ضریب ناموزون موریس (شاخص ناموزون برای متغیر I ام در واحد j ام)،
Xij= نشان دهنده عدد مربوط به متغیر،
Xjmax= حداکثر مقادیر متغیرها در هر ستون،
Xjmin= حداقل مقادیر متغیرها در هر ستون؛
3. رتبه بندی اعداد به دست آمده از ضریب ناموزون موریس به گونه ای که به بزرگترین عدد رتبه یک تعلق می گیرد و این رتبه نشانه امکانات بیشتر آن سکونت گاه است.
4. محاسبه ضریب نهایی توسعه
= مجموع ضرایب ناموزون توسعه، = تعداد شاخصها.
5. رتبه بندی نهایی سکونت گاهها با توجه به اعداد به دست از ضریب نهایی توسعه و سطح بندی سکونت گاهها (هر چه عدد Di بزرگتر باشد، نشان دهنده توسعه یافته تر بودن سکونت گاه است).
6. طبقه بندی سکونت گاهها به کمک ضریب نهایی توسعه و رسم نمودار مربوط.
که مراحل فوق در جدول 1 و 2 و 3 آورده شده است. همچنین برای تعیین سطوح توسعه یافتگی، از فاصله 45 تا 100 در گروه توسعه یافته، 45 تا 10 در گروه کمتر توسعه یافته و کمتر از 10 در گروه مناطق محروم قرار گرفته اند. که نقشه و نمودار آن در ادامه آمده است.
جدول شماره 1- ضریب نهایی توسعه یافتگی براساس ضریب ناموزن موریس
|
فریدن |
شهرضا |
خوانسار |
خمینی شهر |
تیران |
برخوار |
اصفهان |
اردستان |
اران وبیدگل |
|
|
0.03 0 0 0.017 0 0 0 0 0 0.027 0.029 0.002 0.011 0.072 0.17 |
0.092 0.181 0.104 0.093 0.196 0.067 0.107 0. 181 0.005 0.037 0.029 0.008 0.011 0.072 0.141 |
0.005 0.033 0.018 0.005 0.027 0.009 0.009 0.053 0.001 0 0 0 0 0 0.029 |
0.128 0.006 0.035 0.105 0.071 0.026 0.086 0.048 0.001 0 0 0 0 0 0.085 |
0.013 0.017 0 0.014 0.024 0 0.006 0.008 0 0 0 0 0 0.072 0.029 |
0.373 0.787 0.707 0.434 0.8 0.848 0.674 1 0.663 1 0.543 0.417 0.801 0.358 0.043 |
1 1 1 1 1 0.885 1 0.9 0.262 0.676 0.972 0.229 0.473 0.643 1 |
0 0.066 0.018 0.001 0.07 0.014 0.045 0.116 0.003 0.144 0.258 0.047 0.09 0.072 0.043 |
0.368 0.148 0.018 0.335 0.155 0.008 0.527 0.242 0.001 0.008 0.029 0.001 0.009 0.143 0.043 |
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 |
ادامه جدول شماره 1- ضریب نهایی توسعه یافتگی براساس ضریب ناموزن موریس
|
نطنز |
نجف آباد |
نایین |
مبارکه |
لنجان |
گلپایگان |
کاشان |
فلاورجان |
فریدونشهر |
|
|
0.004 0.066 0.069 0.003 0.074 0.061 0.01 0.086 0009 0.714 0.829 0.313 0.744 0.286 0.099 |
0.209 0.263 0.449 0.188 0.268 0.474 0.112 0.161 0.056 0.061 0.115 40.01 0.036 0.143 0.395 |
0.004 0 0.069 0.005 0 0.066 0.016 0 0.011 0.753 0.915 0.434 0.603 0.358 0 |
0.139 0.197 0.311 0.167 0.193 1 0.194 0.2 1 0.21 0.086 0.173 1 0 0.043 |
0 0.033 0.173 0 0.026 0.899 0.015 0.034 0.447 0.023 0.029 0.009 0.037 0 0.071 |
0.051 0.066 0.173 0.062 0.061 0.151 0.073 0.173 0.046 0.235 0.115 0.033 0.145 0.5 0.099 |
0.289 0.558 0.466 0.341 0.555 0.597 0.37 0.726 0.081 0.515 1 0.201 0.303 1 0.17 |
0.101 0.361 0.397 0.118 0.357 0.399 0.189 0.313 0.078 0.516 1.086 1 0.095 0 0.113 |
0.023 0 0 0.014 0 0 0.011 0 0 0.014 0.029 0.001 0.006 0.072 0 |
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 |
جدول شماره 2- رتبه بندی شهرستان در هر یک از شاخصهای انتخابی براساس ضریب ناموزون موریس
|
شاخص دهستان |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
|
آران |
3 |
8 |
11 |
4 |
8 |
15 |
3 |
|
اردستان |
16 |
8 |
11 |
14 |
11 |
13 |
17 |
|
اصفهان |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
3 |
1 |
|
برخوار |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
4 |
2 |
|
تیران |
13 |
10 |
12 |
11 |
15 |
16 |
16 |
|
خمینی شهر |
7 |
8 |
10 |
7 |
10 |
12 |
9 |
|
خوانسار |
14 |
9 |
11 |
12 |
13 |
14 |
15 |
|
شهرضا |
9 |
7 |
8 |
8 |
6 |
9 |
8 |
|
فریدن |
11 |
11 |
12 |
10 |
16 |
16 |
18 |
|
فریدون شهر |
12 |
11 |
12 |
11 |
16 |
16 |
13 |
|
فلاورجان |
8 |
4 |
5 |
6 |
4 |
7 |
6 |
|
کاشان |
4 |
3 |
3 |
3 |
3 |
5 |
4 |
|
گلپایگان |
10 |
8 |
7 |
9 |
11 |
8 |
10 |
|
لنجان |
16 |
9 |
7 |
15 |
14 |
2 |
12 |
|
مبارکه |
6 |
6 |
6 |
5 |
7 |
1 |
5 |
|
نایین |
15 |
11 |
9 |
12 |
16 |
10 |
11 |
|
نجف آباد |
5 |
5 |
4 |
3 |
5 |
6 |
7 |
|
نطنز |
15 |
8 |
9 |
13 |
9 |
11 |
14 |
|
ادامه جدول شماره 2- رتبه بندی شهرستان در هر یک از شاخصهای انتخابی براساس ضریب ناموزون موریس |
|||||||
|
شاخص دهستان |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
13 |
14 |
|
آران |
5 |
13 |
15 |
9 |
14 |
13 |
6 |
|
اردستان |
9 |
12 |
9 |
6 |
8 |
9 |
7 |
|
اصفهان |
2 |
4 |
4 |
2 |
5 |
5 |
2 |
|
برخوار |
1 |
2 |
1 |
5 |
3 |
2 |
4 |
|
تیران |
14 |
14 |
16 |
10 |
15 |
15 |
7 |
|
خمینی شهر |
12 |
13 |
16 |
10 |
15 |
15 |
8 |
|
خوانسار |
11 |
13 |
16 |
10 |
15 |
15 |
8 |
|
شهرضا |
7 |
11 |
11 |
9 |
12 |
12 |
7 |
|
فریدن |
15 |
14 |
12 |
9 |
13 |
12 |
17 |
|
فریدون شهر |
15 |
14 |
14 |
9 |
14 |
14 |
7 |
|
فلاورجان |
4 |
6 |
5 |
8 |
1 |
8 |
|
|
کاشان |
3 |
5 |
6 |
1 |
6 |
6 |
1 |
|
گلپایگان |
8 |
8 |
7 |
7 |
9 |
7 |
3 |
|
لنجان |
13 |
3 |
13 |
9 |
11 |
10 |
8 |
|
مبارکه |
6 |
1 |
8 |
8 |
7 |
1 |
8 |
|
نایین |
15 |
9 |
2 |
3 |
2 |
4 |
4 |
|
نجف آباد |
9 |
7 |
10 |
7 |
10 |
11 |
6 |
|
نطنز |
10 |
10 |
3 |
4 |
4 |
3 |
5 |
جدول شماره 3- ضریب نهایی و رتبه بندی شهرستانهای استان اصفهان براساس روش موریس
|
نام شهرستان |
درصد ضریب موریس |
رتبه نهایی |
سطح توسعه یافتگی |
|
اصفهان |
2/80 |
1 |
توسعه یافته |
|
برخوار و میمه |
62 |
2 |
|
|
کاشان |
8/47 |
3 |
|
|
مبارکه |
7/32 |
4 |
در حال توسعه |
|
فلاورجان |
4/27 |
5 |
|
|
نطنز |
4/32 |
6 |
|
|
نایین |
5/21 |
7 |
|
|
نجف آباد |
6/19 |
8 |
|
|
آران |
5/13 |
9 |
|
|
گلپایگان |
7/13 |
10 |
|
|
لنجان |
5/11 |
11 |
|
|
شهرضا |
8/8 |
12 |
محروم |
|
اردستان |
5/6 |
13 |
|
|
خمینی شهر |
9/3 |
14 |
|
|
فریدن |
3/2 |
15 |
|
|
خوانسار |
26/1 |
16 |
|
|
تیران |
22/1 |
17 |
|
|
فریدون شهر |
1/1 |
18 |
نقشه شماره 2: سطح توسعه یافتگی شهرستانهای استان اصفهان بر اساس مدل موریس
روش تاکسونومی عددی
آنالیز تاکسونومی برای طبقه بندیهای مختلف در علوم بکار برده می شود. نوع خاص آن تاکسونومی عددی است که بنا به تعریف ارزیابی عددی شباهتها و نزدیکیها بین واحدهای تاکسونومیک و درجه بندی آن عناصر به گروههای تاکسونومیک میباشد. همچنین روشی است که یک مجموعه را به زیر مجموعههای کم و بیش همگن تقسیم کرده و یک مقیاس قابل قبول برای بررسی و سنجش میزان توسعه یافتگی نواحی در اختیار برنامه ریزان قرار میدهد (آسایش، 1379؛ 106). فن تحلیل تاکسونومی در قالب چندین مرحله به شرح زیر قابل اجراست:
ماتریس دادهها: در این مرحله پس از پردازش 15 متغیر اندازه گیری شده برای 19 شهرستان مورد مطالعه این متغیرها به صورت (15*19) در نرم افزار SPSS وارد شده اند. بنابراین می توان بردارهایی را به صورت زیر تعریف کرد:
ماتریس استاندارد:
در این مرحله نمرات استاندارد هر کدام از دادههای ماتریس پیشین، به دست آمده و بر اساس آنها ماتریس استاندارد (15*19)Z تشکیل می شود. در اصطلاح هر گاه از متغیری میانگین را کم کرده و بر انحراف معیار تقسیم شود آن متغیر استاندارد خواهد شد. برای استاندارد کردن ماتریس y از فرمول زیر استفاده شده است:
(میانگین) سپس انحراف معیار هر ستون از ماتریس y از طریق فرمول زیر به دست می آید:
با دست در داشتن میانگین و انحراف معیار هر ستون از ماتریس y ماتریس Z را با استفاده از فرمول زیر تشکیل می دهیم: این مقادیر در جدول 4 نشان داده شده است:
جدول شماره 4- مقدار استاندارد شده شاخص 15 گانه براساس فرمول Z-Score
|
شاخص دهستان |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
|
|
آران |
0.86 |
-0.23 |
0.74 |
0.72 |
0.21 |
0.79 |
1.2 |
|
|
اردستان |
64- |
0.51 |
0.74- |
0.66- |
0.5- |
0.78- |
0.53- |
|
|
اصفهان |
3.45 |
2.72 |
2.84 |
3.47 |
2.71 |
1.54 |
2.9 |
|
|
برخوار و میمه |
0.88 |
1.98 |
1.77 |
1.13 |
2.01 |
1.44 |
1.73 |
|
|
تیران |
0.59- |
0.68- |
0.81- |
0.61- |
0.66- |
0.81- |
0.66- |
|
|
خمینی شهر |
0.12- |
0.51- |
0.68- |
0.23- |
0.5- |
0.74- |
0.38- |
|
|
خوانسار |
0.62- |
0.62- |
0.74- |
0.62- |
0.65- |
0.79- |
0.65- |
|
|
شهرضا |
0.27- |
0.11- |
0.43- |
0.28- |
0.07- |
0.64- |
0.3- |
|
|
فریدن |
0.52- |
0.74- |
0.081- |
0.59- |
0.74- |
0.81- |
0.68- |
|
|
فریدون شهر |
0.52- |
0.74- |
0.81- |
0.61- |
0.74- |
0.81- |
0.65- |
|
|
فلاورجان |
0.23- |
0.51 |
0.44 |
0.18- |
0.49 |
0.25 |
0.01- |
|
|
کاشان |
0.54 |
1.19 |
0.89 |
0.74 |
1.17 |
0.77 |
0.64 |
|
|
گلپایگان |
0.43- |
0.51- |
0.18- |
0.41- |
0.53- |
0.41- |
0.42- |
|
|
لنجان |
0.64- |
0.62- |
0.18- |
0.66- |
0.65- |
1.58 |
0.63- |
|
|
مبارکه |
0.7- |
0.6- |
0.33- |
0.02 |
0.08 |
1.85 |
0.01 |
|
|
نایین |
0.63- |
0.74- |
0.55- |
0.65- |
0.74- |
0.64- |
0.63- |
|
|
نجف آباد |
0.21 |
0.17 |
0.83 |
0.11 |
0.18- |
0.45 |
0.28- |
|
|
نطنز |
0.63- |
0.51- |
0.55- |
0.65- |
0.49- |
0.65- |
0.65- |
|
|
ادامه جدول شماره 4- مقدار استاندارد شده شاخص 15 گانه براساس فرمول Z-Score |
||||||||
|
شاخص دهستان |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
13 |
14 |
15 |
|
آران |
0.02 |
0.53 |
0.82 |
0.68 |
0.67 |
0.72 |
0.2 |
0.44 |
|
اردستان |
0.38- |
52/0- |
0.4- |
0.16- |
0.49- |
0.47- |
0.42- |
0.44- |
|
اصفهان |
3.13 |
0.41 |
1.24 |
1.88 |
0.37 |
0.71 |
1.36 |
3.81 |
|
برخوار و میمه |
2.46 |
1.84 |
2.33 |
0.71 |
1.24 |
1.73 |
0.47 |
0.44 |
|
تیران |
0.73- |
0.53- |
0.84- |
0.76- |
0.68- |
0.74- |
0.42- |
0.51- |
|
خمینی شهر |
0.6- |
0.52- |
0.84 |
0.76- |
0.68- |
0.74- |
0.64- |
0.26- |
|
خوانسار |
0.59- |
0.53- |
0.84- |
0.76- |
0.68- |
0.74 |
0.64- |
0.51- |
|
شهرضا |
0.18- |
0.51- |
0.73- |
0.68- |
0.64- |
0.71- |
0.42- |
0.01- |
|
فریدن |
0.75- |
0.53- |
0.76- |
0.68- |
0.67- |
0.71- |
0.42- |
0.12- |
|
فریدون شهر |
0.75- |
0.53- |
0.8 |
0.68- |
0.67- |
0.73- |
0.42- |
0.63- |
|
فلاورجان |
0.27 |
0.25- |
0.74 |
0.53- |
3.92 |
0.45- |
0.64- |
0.13- |
|
کاشان |
1.57 |
0.24- |
0.74 |
1.95 |
0.24- |
0.19- |
2.47 |
0.12 |
|
گلپایگان |
0.2- |
0.37- |
0.12- |
0.45- |
0.53- |
0.3- |
0.91- |
0.19- |
|
لنجان |
0.65- |
1.07 |
0.77- |
0.68- |
0.64- |
0.63- |
0.64- |
0.33- |
|
مبارکه |
0.11- |
3.04 |
0.2- |
0.52- |
0.12 |
2.33 |
0.44- |
0.44- |
|
نایین |
0.75- |
0.49- |
1.47- |
1.72- |
1.31 |
1.11 |
0.47 |
0.63- |
|
نجف آباد |
0.24- |
0.33- |
0.66- |
0.45- |
0.64- |
0.63- |
0.2- |
1.12 |
|
نطنز |
0.48- |
0.5- |
1.35 |
1.49 |
0.76 |
1.55 |
0.24 |
0.19- |
ماتریس فواصل: در این مرحله به اعداد استاندارد شده در ماتریس استاندارد Z فواصل مرکب بین 19 شهرستان برای شاخصهای 15×15 جانبه بدین صورت به دست می آید. چنانچه فاصله فعالیتها را دو به دو به دست آوریم ماتریس فواصل مرکب به دست می آید. از آنجا که ماتریس قرینه است می توان نتیجه گرفت که این ماتریس متقارن و قطر آن مساوی صفر است و همچنین ماتریسی مربع به ابعاد 19*19 است. مقادیر این ماتریس فاصله ترکیبی هر شهرستان از شهرستان دیگر را نشان می دهد و در هر سطر آن کمترین مقدار نشان دهنده کوتاهترین فاصله میان آن شهرستان با سایر شهرستانها است.
که می توان آن را به صورت زیر نشان داد:
که مقادیر این محاسبه در جدول شماره 5 نشان داده شده است.
تعیین کوتاهترین فاصله و تشخیص مناطق همگن:
تعیین کوتاهترین فواصل هر عنصر ماتریس، نشان دهنده فاصله بین هر دو فعالیت در شاخص مورد نظر است. در این ماتریس تعیین کوتاه ترین فاصله بین دو فعالیت را مشخص کرده که مقادیر آن در جدول شماره 6 آورده شده است. سپس میانگین و انحراف معیار کوچکترین فواصل هر سطح را محاسبه می کنیم. آنگاه برای مشخص کردن فعالیتهای همگن فواصل حد بالا و حد پایین را طبق معادله زیر محاسبه می کنیم:
جدول شماره 5- مقادیر فواصل اقلیدسی شهرستانهای استان اصفهان
|
شهرستان |
آران |
اردستان |
اصفهان |
برخوار |
تیران |
خمینی شهر |
خوانسار |
شهرضا |
فریدن |
|
آران |
0 |
2.85 |
6.24 |
7.73 |
2.85 |
2.26 |
2.88 |
2.22 |
2.94 |
|
اردستان |
2.85 |
0 |
11.02 |
8 |
1 |
1.1 |
0.96 |
1.26 |
1.1 |
|
اصفهان |
6.24 |
11.02 |
0 |
6.38 |
11.52 |
10.9 |
11.49 |
10.33 |
11.28 |
|
برخوار |
7.38 |
8 |
6.38 |
0 |
8.64 |
8.25 |
8.57 |
7.67 |
8.65 |
|
تیران |
2.89 |
1 |
11.52 |
8.64 |
0 |
8.0 |
0.28 |
1.32 |
0.65 |
|
خمینی شهر |
2.26 |
1.1 |
10.9 |
8.25 |
0.8 |
0 |
0.76 |
0.87 |
0.86 |
|
خوانسار |
2.88 |
0.96 |
11.49 |
8.57 |
0.28 |
0.76 |
0 |
1.24 |
0.72 |
|
شهرضا |
2.22 |
1.26 |
10.33 |
7.67 |
1.32 |
87.0 |
1.24 |
0 |
1.29 |
|
فریدن |
2.94 |
1.1 |
11.28 |
8.65 |
0.65 |
0.86 |
0.72 |
1.29 |
0 |
|
فریدون شهر |
2.88 |
0.98 |
11.69 |
8.65 |
0.2 |
0.85 |
0.36 |
1.42 |
0.75 |
|
فلاورجان |
5.56 |
5.1 |
9.79 |
6.3 |
5.58 |
5.38 |
5.52 |
5.07 |
5.57 |
|
کاشان |
5.5 |
5.85 |
6.8 |
4.53 |
6.53 |
6.24 |
6.55 |
5.63 |
6.48 |
|
گلپایگان |
2.87 |
1.64 |
10.31 |
7.4 |
1.92 |
1.96 |
2.02 |
1.71 |
1.88 |
|
لنجان |
4.1 |
3.02 |
10.96 |
7.74 |
2.96 |
2.95 |
2.92 |
2.97 |
2.99 |
|
مبارکه |
5.55 |
5.24 |
9.92 |
5.8 |
5.53 |
5.35 |
5.49 |
5.18 |
5.54 |
|
نایین |
5.23 |
3.67 |
10.81 |
7.3 |
4.44 |
4.57 |
4.49 |
4.52 |
4.4 |
|
نجف آباد |
3.15 |
3.01 |
8.81 |
6.9 |
3.18 |
2.69 |
3.13 |
2.17 |
2.92 |
|
نطنز |
4.77 |
3.19 |
10.49 |
7.27 |
3.98 |
4.05 |
4 |
3.93 |
3.88 |
|
ادامه جدول شماره 5- مقادیر فواصل اقلیدسی شهرستانهای استان اصفهان |
|||||||||
|
شهرستان |
فریدونشهر |
فلاورجان |
کاشان |
گلپایگان |
لنجان |
مبارکه |
نایین |
نجف آباد |
نطنز |
|
آران |
2.885 |
5.56 |
5.5 |
2.87 |
4.1 |
0.55 |
5.23 |
3.15 |
4.77 |
|
اردستان |
0.98 |
5.1 |
5.85 |
1.64 |
3.02 |
5.24 |
3.67 |
3.01 |
3.19 |
|
اصفهان |
11.69 |
9.79 |
6.8 |
10.31 |
10.96 |
9.92 |
10.81 |
8.81 |
10.49 |
|
برخوار |
8.65 |
6.3 |
4.53 |
7.4 |
7.74 |
5.8 |
7.3 |
6.9 |
7.27 |
|
تیران |
0.2 |
0.58 |
6.53 |
1.92 |
2.96 |
5.53 |
4.44 |
3.18 |
3.98 |
|
خمینی شهر |
0.85 |
5.83 |
6.24 |
1.96 |
2.95 |
5.35 |
4.57 |
2.69 |
4.05 |
|
خوانسار |
0.36 |
5.52 |
6.55 |
2.02 |
2.92 |
5.49 |
4.49 |
3.13 |
4 |
|
شهرضا |
1.42 |
5.07 |
5.63 |
1.71 |
2.97 |
5.18 |
4.52 |
2.17 |
3.93 |
|
فریدن |
0.75 |
5.57 |
6.48 |
1.88 |
2.99 |
5.54 |
4.4 |
2.92 |
3.88 |
|
فریدون شهر |
0 |
5.6 |
6.53 |
1.93 |
2.97 |
5.53 |
4.37 |
2.26 |
3.93 |
|
فلاورجان |
5.6 |
0 |
5.89 |
5.13 |
5.58 |
5.97 |
4.79 |
5.05 |
6.02 |
|
کاشان |
6.53 |
5.89 |
0 |
4.97 |
6.53 |
6.23 |
5.27 |
4.9 |
5.24 |
|
گلپایگان |
1.93 |
5.13 |
4.97 |
0 |
3.05 |
4.94 |
3.7 |
2.6 |
3.2 |
|
لنجان |
2.97 |
5.58 |
6.53 |
3.05 |
0 |
4.01 |
5.13 |
3.07 |
4.72 |
|
مبارکه |
5.53 |
5.97 |
6.23 |
4.94 |
4.01 |
0 |
5.52 |
4.94 |
5.16 |
|
نایین |
4.37 |
4.79 |
5.37 |
3.7 |
5.13 |
5.52 |
0 |
5.1 |
2.23 |
|
نجف آباد |
2.26 |
5.05 |
4.9 |
2.6 |
3.07 |
4.94 |
5.1 |
0 |
4.47 |
|
نطنز |
3.93 |
6.02 |
5.24 |
3.2 |
4.72 |
5.16 |
2.23 |
4.47 |
0 |
طبق دادههای بالا و است و بنابراین خواهیم داشت:
D=d+2 sd=5.96, D=d-2sd=-1.36
با مراجعه به ماتریس فواصل و مقایسه مقادیر آن با این حدود، هیچ مورد ناهمگنی در این مرحله پیدا نشد.
محاسبه سرمشق توسعه
برای به دست آوردن سرمشق توسعه مناطق از فرمول زیر استفاده می شود:
= سرمشق توسعه = اعداد موجود در ماتریس استاندارد (Z).
= اعداد ایده ال هر ستون که در جدول شماره 7 آمده است.
هر چه مقدار Cio کوچکتر باشد دلیل بر توسعه یافتگی هر دهستان است و هر قدر Cio بیشتر باشد دلیلی بر عدم توسعه دهستانها خواهد بود. مقدار مجذور فاصله هر بخش ایده آل مقدار Cio محاسبه شده است.
محاسبه درجه توسعه صنعتی شهرستان:
در این مرحله درجه توسعه یافتگی شهرستانها را با FI نشان داده که مقدار آن را از فرمول زیر به دست می آوریم:
که cio در مرحله قبل محاسبه شده است. طرز انتخاب نیز از فرمول زیر است:
Co=CIO+2sio
جدول شماره 6- کوتاهترین فاصله هر شهرستان از شهرستان دیگر
|
آران |
اردستان |
اصفهان |
برخوار |
تیران |
خمینی شهر |
خوانسار |
شهرضا |
فریدن |
|
22/2 |
96/0 |
24/6 |
53/4 |
2/0 |
76/0 |
28/0 |
87/0 |
65/0 |
|
فریدونشهر |
فلاورجان |
کاشان |
گلپایگان |
لنجان |
مبارکه |
نایین |
نجف آباد |
نطنز |
|
2/0 |
79/4 |
53/4 |
64/1 |
92/2 |
01/4 |
23/2 |
17/2 |
23/2 |
جدل شماره 7- مقادیر سرمشق توسعه شاخصهای 15 گانه
|
شاخص |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
|
Do |
45/3 |
72/2 |
84/2 |
47/3 |
71/2 |
85/0 |
9/2 |
46/2 |
|
شاخص |
9 |
10 |
11 |
12 |
13 |
14 |
15 |
|
|
Do |
04/3 |
23/2 |
95/1 |
92/3 |
33/2 |
47/2 |
81/3 |
|
که sio از فرمول زیر به دست می آید:
سپس بعد از محاسبه co را در فرمول زیر قرار میدهیم:
که مقدار cio=11/5 و sio=2/42 و co=16/34 محاسبه شده است.
همچنین مقادیرFi و رتبه بندی نهایی در جدول شماره 8 آمده است که از فاصله 3/0 تا 6/0 گروه مناطق توسعه یافته، از 6/0 تا 8/0 گروه مناطق کمتر توسعه یافته و از 8/0 تا 1 گروه مناطق محروم محسوب می شوند. همچنین نمودار و نقشه مربوطه در ادامه آمده است.
جدول شماره 8- مقادیر Cio، Fi و رتبه بندی نهایی در روش تاکسونومی
|
درجه توسعه یافتگی |
رتبه نهایی |
Fi |
Cio |
شهرستان |
|
توسعه یافته |
1 |
0.3 |
4.95 |
اصفهان |
|
2 |
0.43 |
6.95 |
برخوار |
|
|
3 |
0.53 |
8.72 |
کاشان |
|
|
کمتر توسعه یافته |
4 |
0.64 |
10.46 |
فلاورجان |
|
5 |
0.66 |
10.73 |
مبارکه |
|
|
6 |
0.69 |
11.28 |
نجف آباد |
|
|
7 |
0.72 |
11.76 |
نطنز |
|
|
8 |
0.73 |
11.95 |
نایین |
|
|
9 |
0.74 |
12.02 |
اران و بید گل |
|
|
10 |
0.75 |
12.31 |
گلپایگان |
|
|
11 |
0.77 |
12.6 |
لنجان |
|
|
محروم |
12 |
.78 |
12.79 |
شهرضا |
|
13 |
0.8 |
13.08 |
اردستان |
|
|
13 |
.8 |
13.14 |
خمینی شهر |
|
|
14 |
.83 |
13.64 |
تیران |
|
|
14 |
.83 |
13.64 |
خوانسار |
|
|
15 |
.84 |
13.68 |
فریدون شهر |
نقشه شماره 3: سطح توسعه یافتگی شهرستانهای استان اصفهان بر اساس مدل تاکسونومی عددی
نتیجه گیری و پیشنهادها
به طوری کلی یافتههای این پژوهش نشان میدهد که ضریب توسعه شهرستانها متفاوت است و عدم تعادل زیادی بین آنها مشاهده می شود. با توجه به توزیع مناطق صنعتی مشاهده می شود که در برخی نواحی توسعه یافتگی و در برخی نواحی عکس این قضیه صادق است محاسبه ضریب توسعه نشان میدهد که برخوردارترین شهرستان (اصفهان) نسبت به محروم ترین شهرستان (فریدون شهر) تقریباً 80 برابر برخوردارتر است که شکاف و نابرابری بین شهرستانها بسیار زیاد و شدید است. و این نابرابری بین شهرستانها از عدم رویکرد جامع توسعه مناطق صنعتی در این استان ناشی می باشد و این روند نیز، توسعه نامتوازن بین برخی نواحی با نواحی دیگر را در پی داشته است. نتایج به دست آمده در هر دو مدل به کار گرفته شد (تاکسونومی عددی و موریس) نشان می دهد که شهرستان اصفهان به ترتیب با ضریب 3/0 و 80/2 در رتبه اول و شهرستان فریدون شهر با ضریب 84/0 و 1/1 در رتبه آخر قرار دارد. استقرار تأسیسات و صنایع مادر و پالایشگاهها و محورهای ارتباطی در برخی شهرستانها باعث رشد و در سطوح برخورداری شهرستانهای استان اصفهان نقش اساسی داشته است. بنابراین رویکردی مناسب در توزیع امکانات و صنایع از پارامترهای ضروری در برنامه توسعه این استان است که همچنین تقویت مراکز شهری کوچک و ایجاد صنایع سبک و سنگین در شهرستانهای محروم گامی اساسی در جهت توسعه پایدار و یکپارچه سازی شهرستانها به شمار میرود.
همچنین برای کاهش این اختلاف مسئولان هر شهرستان می توانند در شاخصهای دارای کمترین رتبه همت بیشتری به خرج دهند و از بار سنگین محرومیت مناطق قدری بکاهند. بنابراین برای حل این معضل مزمن جا دارد که وزارت صنایع و معادن در راستای افزایش تولید ملی خودکفایی و رفع محرومیت مناطق رسیدگی کند و با کشف استعدادهای ذاتی و نهفته نیروی انسانی به گسترش تخصص گرایی صنایع سبک و سنگین بپردازد در این راستان همکاری متخصصان و کارشناسان بومی هر منطقه با سرمایه گذاران داخلی و خارجی با نظارت وزارت صنایع و معادن زمینه ساز موفقیت بیشتر خواهد بود.
)
